Tanıl Bora: Şarkta Ve Garpta Bayan Futbolu

*Tanıl Bora

Afganistan’da Taliban’ın iktidara dönüşünün yarattığı dehşetin sahnelerinden biri de, ülkenin bayan futbol ulusal ekibinin tahliyesi oldu. Futbolcular, aile yakınları, yardımcı işçi, toplam 75 kişi, bin bir zahmetle, Avustralya’ya kaçırıldılar. Memleketler arası futbolcu sendikası FİFPro, kadronun ABD’li eski antrenörü, diğer ülkelerde yaşayan Afgan bayan futbolcular, dünyanın birçok yerinden sportmenler, insan hakları savunucuları, bu iş için seferber oldu. Dünyanın her yerinde bayanlar, genç kızlar, Afgan bayan futbol grubunun “kurtulması” için toplumsal medyayı birbirine kattılar.

Afgan bayan ulusal futbol grubu

Afgan bayan futbol grubunun bu kadar ilgi görmesinin bir sebebi, Afganistan’daki Eşref Gani idaresinin Taliban periyodu ve ABD hücumlarının yıkımı sonrasında ülkeyi yine inşa etme siyasetinin bir vitrini olmasıydı. Diğer bir açıdan da, “modernleşme,” isterseniz “Batılılaşma” yöneliminin bir vitrini…

Ama Afganistan’da bayan futbolunu “modernleşme-Batılılaşma” vitrinine indirgemek, haksızlık olur. Zira bayanların futbol oynama cehdi, onların kamusal alanda var olma gayretinin de bir vitriniydi. Bu çabayı yürütenler de vitrin modelleri değil, kanlı canlı insanlardı – kadınlardı. Ve o vitrinin ülkenin bayanları için eni husus yüreklendirici bir tesir yarattığı anlaşılıyor.

Halide Popal

Afganistan Futbol Federasyonu, bayan futbol grubu kurmayı 2007’de kabul etti. Bu kararın çıkması için bastıranlar, bu işe kendini adamış bir küme öncü bayandı. Khalida (Halide) Popal’ı “lider” sayabiliriz. 1996’da Taliban’ın iktidara gelmesinden evvel Pakistan’a iltica etmiş, 2001’de Taliban’ın düşmesiyle ülkesine dönmüş bir ailede yetişmiş. 2004’te vücut eğitimi öğretmeni olan annesinin de teşvikiyle futbola başlamış. Annesiyle birlikte, Futbol Federasyonu’nu bayan futbolu branşı kurmaya ikna edenlerden biri. 2007’de kurulan ulusal ekibin kaptanı yapılmış.

Halide Popal, bu vesileyle medyada sık sık görünmüş, yalnızca futbolla ilgili değil bayan haklarıyla ilgili kelam almış, bayanların “her şeyi yapabileceği” fikrini cisimleştiren bir rol modeline dönüşmüş. Bu nedenle Taliban’ın beğenilen gayelerinden biri haline gelip vefat tehditleri alınca 2011’de Danimarka’ya iltica etmiş. (Halide’nin kıssasını anlattığı bir kısa görüntü var (İngilizce):

akımına aman vermemiş. Taliban Kabil’deki idman tesislerini bombalamış; “sıradan” Afgan erkekleri futbolcu bayanlara “ahlâksızlar, orospular” hakaretleriyle saldırmışlar. Tekrar de, futbolun bayanların varlık gayreti için bir menfez açtığı görülüyor; bu yaz ülkede civarında lisanslı bayan futbolcu sayısı 4 bine ulaşmıştı, hiç kötü değil.

Afgan bayan futbol ulusal kadrosunda, Halide Popal’ın yanı sıra öteki mülteciler de yer almış. Almanya’da yetişen Shabnam (Şebnem) Ruhin, onların öne çıkanlarından biri. Hem âlâ bir futbol altyapısıyla, hem feminist tecrübeyle mücehhez olan bu oyuncuların, gruba “dışarıdan şuur taşıdığı” anlaşılıyor.

Şebnem Ruhin

2018’de ulusal ekibin ülkedeki baskılardan dolayı Ürdün’de düzenlediği idman ve maç kampı, bayan futbolcuların uğraşında değerli bir merhale. Şebnem Ruhin, bu kampta erkek yöneticilerin kılık kıyafetlerine ve her işlerine karışmasının, bayan oyuncular ortasında huzursuzluğa yol açtığını, bir reaksiyonun oluştuğunu anlatıyor. Tekrar Ürdün kampında, havanın çok sıcak olmasının da tesirle, oyuncular “hicap” giyip giymemeyi tartışmışlar ve Şebnem Ruhin dahil kimileri, giymemeyi tercih etmiş. Yöneticiler buna büyük reaksiyon göstermiş ve bir iki ay sonra Federasyon, hicap giymeyi resmen zarurî hale getirmiş.

Asıl vahimi, Ürdün kampının akabinde, kimi yöneticilerin oyunculara tacizde bulunulduğu ortaya çıktı. Futbol Federasyonu Lideri Keramuddin Keram dahil, birçok yönetici ruhsal ve fiziki tacizde bulunmakla, şiddet kullanmakla suçladılar. Yurt dışında yaşayan oyuncuların birden fazla grubu terk ettiğini açıkladı. Şebnem Ruhin ise kadroda kalarak “mücadele devam ediyor” iletisi vermeye karar verdi. Bu işin peşini de bırakmadılar. Grup menajeri vazifesini üstlenmiş olan Halide Popal, Federasyonu FİFA’ya şikâyet etti. 2019 Haziran’ında FİFA üç erkek yöneticiye yaptırım uygulayarak, lidere ömür uzunluğu, iki yardımcısına beşer yıl men ve 1 milyon dolar para cezası verdi. Bu ısrarlı ifşa takibi de, futbol ortamından öte, Afganistan’da bayan hareketi için bir eşik taşı.

Kısacası, bir vitrin idiyse şayet, Afgan bayan futbol kadrosu; artık kırılmış dökülmüş bulunan o vitrinden arta kalan hatıra, hatta cam kırıkları da, silinmez bir iz bırakmış olabilir pekâlâ.

⚽️

O esnada Batıda…

Bayan futbolunun artık kurumlaşmış bulunduğu Batı âleminde, içinde bulunduğumuz yıl, bir seneyi devriye özelliği taşıyor: Çağdaş futbolun beşiğinde, İngiltere’de, futbolun bayanlara yasaklanmasının 100. yılı.

İngiliz Futbol Federasyonu evvel 1902’de bütün kulüplere “leydi gruplarıyla karşılaşma yapmayı” yasaklamış, lakin 1. Dünya Savaşı devrinde, mecbur her işe koşulan bayanlar bu yasağı delmişlerdi. Hem de ne deliş; elli bin seyircili bayan futbol maçları oynanmış o yıllarda. Ne var ki Federasyon 1921’de Federasyon yasağı tazeleyip “leydileri” alanlardan kovalamış.

Tanıl Bora: Şarkta ve Garpta bayan futbolu

Solda: En eski bayan futbol kulüplerinden biri olan Dick, Kerr’s Ladies futbol kulübü kadrosu oyuncuları, FA yasağının geldiği 1921 yılında… Kulüp yasaktan sonra Kanada ve ABD turnesine çıkmış, lakin Kanada’da da oynamalarına müsaade verilmemişti. Sağda: 1920 yılında Dick, Kerr’s Ladies ile bir Fransız grubu ortasında oynanan, bayanlar ortasındaki birinci memleketler arası maçtan evvel ekip kaptanları öpüşüyorlar.

Bu yıl, bayan futbolunun Batı âleminde kabullenilmesinin de 50. yıl dönümü, aslında. UEFA 1971 Kasım’ında, üyesi olan federasyonlara bayan futboluna “rıza vermelerini” tavsiye etmişti. Zira, bayan futbolu hareketinin önemli bir tazyiki vardı. 1969 sonunda, Avrupa Bağımsız Bayan Futbol Konfederasyonu kurulmuş, 1970’te İtalya’da, 1971’de Meksika’da iki gayrı resmî bayan futbol şampiyonası düzenlemişti. UEFA, ’68 hareketi ve feminizmin coşkun dalgası içinde, bayanların sahayı büsbütün terk etmemesi için, onları “içermeye” yönelmişti. 1971’den sonra Avrupa federasyonları, arka arda, bayan futbolunu “kabul ettiler.”

Resmi kabulden sonra da, erkek futbol lisanında bayan futboluna karşı feci alaycı bir tavır, uzun mühlet devam etti. Bayan futbolunun göğüs reklamına uygun olmadığını, yazıların yamulacağını, yanlışsız düzgün okunamayacağını falan söylediler, mesela. Futbol ulularının utanç verici laflarından sayfalar uzunluğu uzayan bir seçki yayımlanabilir. Ben Almanca konuşulan dünyayı izliyorum, oradan şöhretli bir örnek vereyim. Büyük golcü Gerd Müller çok açık demişti ki: “Kadının yeri tencerenin başıdır; ben futbol oynayacak olsa karıma müsaade vermezdim.” Çok daha ileri bir vakitte, 1999-2004 ortası Cumhurbaşkanlığı da yapacak olan Johannes Rau, neden hiçbir stada bir bayanın isminin verilmediği üzerine tartışılırken, “ne diyeceğiz yani,” demişti, “Ernst Kuzorra’nın Karısı Stadyumu mu?” (Ernst Kuzorra, Schalke 04’ün efsanevî yıldızlarındandır.) Günümüzde, bayan futbolu kendini kabul ettirmekte epey uzaklık almışken de, hâlâ yüklü bir ayrımcılık ve eşitsizlik gündemi bulunuyor. Mesela, bayan çalışanların en yeterli şartlarda % 10’dan fazla olmadığı spor medyasındaki “temsilin” erkek hükümran niteliği. Sözgelimi spikerlerin “adam adama markajdan” kelam etmesi, aksiyondan çok “güzelliğin” görüntülenmesi, cinsiyetçi lisandan vazgeçilmemesi… Mesela, bayan futbolcular hakkındaki lezbiyenlik “varsayımı” – ve bu önyargının eşcinselliği aşağılayan, alaya alan kalıpları çoğaltarak işlemesi…

Birkaç yıldır bayan futbolu profesyonelleri “eşit işe eşit ücret” talebini öne çıkarttılar. Son iki dünya şampiyonasını kazanan ABD grubu, –ki ABD’de futbol esasen bayan sporu olarak biliniyor–, bu talebin öncüsü. 2017’de Danimarka birinci adımı attı, 2019’da Avustralya. 2020’de Brezilya futbol federasyonları erkek ve bayan ulusal kadrolarının primlerini eşitlediler.Bu kazanımları zafer olarak görenlerin yanında, eşit fiyat talebine odaklanmayı “pop feminist” bir takıntı sayan feministler de var. (“Franchise feminizmi” tabirini de kullanıyorlar.) Onlara nazaran, eşit fiyat talebi yalnızca bu işin doruğundaki profesyonelleri ilgilendiriyor; üstelik “esas para” reklam ve sponsorlukta olduğu için, bayan yıldızların gelirlerini “bir Ronaldo” düzeyine yaklaştırmaları esasen mümkün değil. Eşit fiyat talebine odaklanılmasını eleştiren feministler, bunun yerine altyapı şartlarının, tıbbî dayanağın, doğum öncesi ve sonrası toplumsal hakların, mukavele hukukunun yoluna koyulmasının öncelikli olduğu kanısındalar. Yalnızca eşit fiyata değil genel fırsat eşitliğine hassas ıslahatlar yapan Avustralya, bu bakımdan örnek gösteriliyor. (Avustralya Futbol Federasyonu, 2010 Gençlik Olimpiyatlarında İran bayan ulusal kadrosunun başörtülerinden ötürü karşılaşmalardan men edilmesine de karşı çıkmış, Avustralya’da bayan futbolcuların isterse başörtüsü takabileceğine dair karar almıştı…)

Bu feminist tenkit, genel olarak bayan futbolunun erkek futboluna “yetişmeye” çalışmasının yanlış bir yönelim olduğunda ısrar ediyor. Bayan futbolunun, endüstriyel futbolun yapılarına ve zihniyetine karşı, hem anti-kapitalist, hem de kazanmaktan öte oyun zevkine ve sevincine odaklanan bir anlayışı geliştirmesi gerektiğini, zira buna istidatlı olduğunu savunuyor. Tümüyle futbolun ruhunu kanatlandırmaya açılabilecek bir ufuk. Bayanların eşitliğinden gayrı farkına odaklanan öbür bir tartışmaya da değineyim. Futbol ortamında birtakım feministler, tenisi ve kayağı örnek alarak, fizikî kapasite farklarını hesaba katan kural değişikliklerinin düşünülebileceği kanısındalar. Saha ölçülerini azıcık ufaltmak gibi…

Özetle, bayan futbolunun “tanınmasıyla” iş bitmiş değil; bayan futbolu etrafında geniş bir feminist tartışma tabanı var. Bu bakımdan enteresan bir teşebbüs, İsviçre’de bu yıl başında kurulan (ve yanda da amblemi görülen) Feminist Futbol Birliği. Resmî statüsü yok, daha çok bir platform fonksiyonu görüyor. Kurucusu olan iki genç bayan futbolcu, hem futboldaki cinsiyetçilikle çaba etmeyi, hem de futbolu “ilkel” ve baştan olumsuz görenlere onu anlatmayı hedefliyorlar. Futbolun kadın-erkek ikiliğine nazaran örgütlenmesini de sorguluyorlar.

⚽️

Futbolun budalalığına takılan meşhur nüktenin yeni versiyonu var, tahminen duymuşsunuzdur, onunla bitirelim: “Şu futbol ne saçma bir oyun yaa, yirmi iki bayan bir topun peşinde koşuyor…”

Tanıl Bora: Şarkta ve Garpta bayan futbolu