Ankara Stant Konutu’nda, tüm devlet protokolü ve yabancı misyon şeflerinin katıldığı bir baloda, Türkiye Cumhuriyeti’nin 14. yaşı kutlanıyordu. Yemeğin, dans şovlarının, marşların akabinde saatler ilerlemiş; konukların bir kısmı baloyu terk etmişti. Gecenin tartısı salonun üstüne çökmüş, önemli konuların konuşulma vakti gelmişti… Erdem locasında ise, Atatürk ile Fransa’nın Ankara Büyükelçisi Henri Ponsot sohbet ediyordu. Hoş geçen bir gecenin akabinde, konuk büyükelçiye karşı nezaketi elden bırakmadı Atatürk. Sakince konuştu: ‘Ben toprak büyütme meraklısı değilim; barış bozma alışkanlığım yoktur; fakat antlaşmaya dayanan hakkımızın isteyicisiyim. Onu almasam edemem. Büyük Meclis’in kürsüsünden milletime kelam verdim: Hatay’ı alacağım…’
Vedalaşırken Atatürk, Büyükelçi’nin elini bırakmadı. ‘Mösyö Ponsot’ dedi…. ‘Buyursunlar Ekselans’ diye yanıtladı Fransız Sefiri. ‘Konuyu ciddiye almanızda yarar var. Hatay benim şahsi problemimdir.’ Atatürk’ün biricik başşehrinde kutladığı son Cumhuriyet Bayramı, hayatında vereceği son savaşın da miladı olmuştu.
Günümüzde Türkiye’nin 81 vilayetinden birisi olan Hatay kenti, Türkiye kurulduğunda, sonlarımız içinde değildi. Üç bin yıllık bir medeniyete, onlarca ırka ve inanca mesken sahipliği yapan bu güzide kent, Fransa tarafından işgal edilen Suriye’nin bir kesimiydi. Lakin özel bir statüye sahipti.
Türkiye ile Fransa ortasında 1921’de imzalanan Ankara Antlaşması’na nazaran Hatay, Suriye sonlarında kalacak lakin içinde barındırdığı Türk nüfustan ötürü özel bir yönetime sahip olacaktı.
İskenderun Sancağı ismiyle, Suriye Fransası içinde özerk bir statüye sahip olan Hatay’da Türkçe konuşuluyor, para ünitesi olarak Türk lirası kullanılıyordu. 1936 yılı geldiğinde, Avrupa’da yeni bir savaşın ayak sesleri duyulmaya başlandı.
Nazi Almanyası führeri Adolf Hitler, her geçen gün daha tehditvari konuşuyor, tüm Avrupa için tehlike çanlarını çalıyordu. Tam da o günlerde Fransa, kendi iç güvenliğine odaklanabilmek ismine hakimiyeti altında bulunan Suriye’ye bağımsızlık vermeye karar verdi.
Şimdi herkesin aklında birebir soru vardı: Pekala, Fransa, Suriye’den ayrılınca, İskenderun Sancağı ne olacaktı?
Bağımsız Suriye’nin mi yoksa demografik ve kültürel olarak yakın olduğu Türkiye’nin mi modülü olacaktı? Fransa, bu soruya hemencecik bir karşılık verdi ve Suriye’den çekilirken kenti Suriyeli Arap yetkililere teslim etti.
Bu karar, yaklaşık üç sene sürecek karmaşık, kaotik ve tansiyonlu bir sürecin birinci kıvılcımı oldu…
Atatürk, 1 Kasım 1936’da Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açılışında çok daha net konuştu:
‘İskenderun — Antakya ve etrafının mukadderatı milletimiz için çok kıymetlidir. Bunun üzerinde ciddiyet ve katiyetle durmaya mecburuz. Ebediyen kendisi ile dostluğa çok ehemmiyet verdiğimiz Fransa ile ortamızda, tek ve büyük sorun budur.’
Türkiye’nin ısrarı, Milletler Cemiyeti’ni harekete geçirdi.
Cenevre’de toplanan Cemiyet, Fransa’nın Suriye’den ayrılması ile İskenderun Sancağı’nın bağımsız bir statüye kavuşması gerektiği lisana getirildi.
Türkiye’nin tezi, uluslarararası arenada birinci sonucunu vermişti.
Atatürk ise bu süreçte adeta gençlik yıllarına geri dönmüştü. Başbakan İnönü’nün fazla itidalli davrandığını düşünüyor, hükümetin bu bahiste yeteri kadar kararlı davranmadığını savunuyordu. Hükümet ile Atatürk ortasında inceden bir fikir ayrılığı baş gösterdiği günlerde Atatürk, Kılıç Ali’ye şunları söyledi:
‘Cumhurbaşkanlığından istifa edip İskenderun dağlarında çete reisliği yapacağım. Bana mücahitler bulun. Milis güçlerle birlikte İskenderun’un yerli halkını ayaklandırıp bu işi kökünden çözeceğim.’
Bu tabirler Atatürk’ün bu hususla ilgili yaşadığı heyecanı ele veriyordu.
Henüz taze bir subayken, Libya çöllerinde İtalyanlara karşı gerilla savaşı verdiği günleri anımsamış, sahiplendiği Hatay Davası ile tüm tarihi kişiliğini masanın üstüne koymuştu.
Hatay, başkumandanın son savaşı olacaktı…
1938 yılı geldi. Hatay Sorunu büyüyordu. Lakin büyüyen sadece Hatay Sorunu değil, tıpkı vakitte Atatürk’ün hastalığıydı.
Mart 1938’de Başbakan Celal Bayar, yurt dışından hekim getirmek konusunda ısrar edince “Ortada Hatay sıkıntısı var, hastalığım dışarıda duyulursa kötü olur” karşılığını almıştı.
Ancak Atatürk’ün hastalığı kısa vakitte duyuldu.
18 Mayıs 1938 günü İngiliz Daily Telegraph gazetesi, Atatürk’ün felç geçirdiğini yazınca olanlar oldu.
Başkumandan gözünü kararttı ve hekimlerin yerinden kıpırdamaması için adeta yalvarmasına karşın Güney’e inmeye karar verdi.
Paşa, İskenderun hududuna gidip askerleri denetleyecek ve gövde gösterisi yapacaktı. 20 Mayıs 1938’de Atatürk, trenle Mersin’e gitti. Oradan da Adana’ya geçti. Birlikleri denetledi. Dünyaya “hasta değilim” bildirisi veriyordu, halbuki birlikleri denetlediği o anlarda için için eriyordu.
Atatürk’ün kendi hayatıyla oynadığı kumar sonuç verdi. Avrupa’da patlamak üzere olan büyük savaşın meşguliyeti, Fransa’ya geri adım attırdı.
2 Eylül 1938 tarihinde, İskenderun Sancağı, bağımsızlığını ilan ederek HATAY Devleti’ni kurdu. Devlet başkanlığına Tayfur Sökmen getirildi. Devletin resmi lisanı Türkçe, ikinci lisanı Fransızca olarak kabul edildi.
Hatay Devleti’nin 40 üyeli bir parlamentosu kuruldu. Bu parlamentonun 22 üyesi Türk, 9’u Alevi Arap, 2’si Sünni Arap, 5’i Ermeni, 2’si ise Yahudi cemaatine mensuptu. Artık Hatay bağımsız bir devletti.
10 Kasım 1938’de Atatürk vefat etti. Başkumandanın Hatay ısrarı, hastalığını önemli ölçüde tetiklemiş, tahminen de ömrünü kısaltmıştı.
Hatay’ı alma dileği uğruna gençlik yıllarına dönmüş, çete liderliğine heves etmiş, kendi hükümetiyle bile ayrışma noktasına gelmişti.
Atatürk, Hatay’ın Türkiye’ye katıldığını göremedi. Lakin Türkiye’ye katılmaktan evvelki adım olan Suriye ve Fransa’dan kopup bağımsız bir statüye sahip olduğunu gördü.
1939 yılı geldiğinde, Fransa, Hatay bölgesinden bütünüyle elini eteğini çekti. İkinci Dünya Savaşı patlak vermişti ve Fransa için İskenderun Sancağı’ndan çok daha değerli problemler vardı. Üstüne üstlük Dünya Savaşı boyunca Türkiye’nin dostluğuna gereksinimleri olacaktı.
29 Haziran 1939’da Hatay Devleti Meclisi harikulâde toplandı. Oy birliği ile devletin kendisini feshedip Türkiye’ye katılması kararı çıktı. Sonraki gün, Türk Silahlı Kuvvetleri büyük bir coşkuyla Hatay’a girdi.
Türkiye ise 7 Temmuz günü Hatay Vilayetini kurarak iltihak sürecini sonlandırdı.
Hatay halkı ise tüm asli ögeleriyle Türkiye Cumhuriyeti’nin yurttaşları oldular.
Atatürk’ün son savaşı ve son emaneti, 84 yıldır Türkiye’nin kesimi.
6 Şubat 2023 Büyük Depremleri’nde Kahramanmaraş ve Adıyaman ile birlikte çok büyük yıkım yaşadı Hatay. Türkiye’ye iştirak kararı alan Hatay Meclis binası da dahil olmak üzere kentin yüzlerce yıllık yapıları ne yazık ki yıkıldı. Binlerce Hataylı vatandaşımız hayatını kaybetti. On binlerce insanın da kentten göç ettiği tabir ediliyor.
Akıllarda ise, enkazların içinde Hatay sokaklarına yazılan o yazı kaldı:
‘Umudunu Yitirme, Geri Döneceğiz Hatay’
Bizler de bu temenniyi paylaşıyor, zelzele felaketinde hayatını yitiren tüm vatandaşlarımızı hürmetle anıyoruz.
Hatay’ın tüm güzellikleriyle, zenginlikleriyle, mescitleri, kiliseleri, sinagoglarıyla tekrar ayağa kalkacağına gönülden inanıyoruz.
Zira artık Hatay hepimizin şahsi problemidir.
NOT: Bu içeriğimiz zelzelede hayatını yitiren yurttaşlarımıza adanmıştır.
