Bir Aktivistin Gözünden: SES'imiz De Var SÖZ'ümüz De!

* Gülseren Onanç

Bir siyasi partinin Merkez İdare Şurası içindeki birkaç bayandan biri olarak vazife yapmanın tartısını bilirim. Siyaseti en yeterli kendi bildiğini zanneden, toplumun nabzını en âlâ kendilerinin tuttuğunu sanan lakin sonuçta liderinin kelamından dışarı çıkamayan erkeklerin toplantı odasındaki oturuşları bile farklıdır.

Kendi ortalarındaki güç savaşlarının içinde, ki burada kimin lidere daha yakın oturacağı üzere sembolik şeyler bile vardır, bayanlardan bekledikleri fazla SES çıkarmamaktır. Bayanlar SES çıkaracak ise erkeklerin söylediklerini teyit etmeleri beklenir. Bayanların kadın problemlerinin dışında bir hususa, örneğin Kürt sıkıntısına, dış siyasete, iktisada ait özgün bir kelamının olması beklenmez.

Bir seferinde milletlerarası bir kümesi birlikte ağırladığımız Dış Alakalar Lider Yardımcısı, eski büyükelçi beni tanıtırken şöyle demişti: “Kendisi de lider yardımcısıdır, toplantılarda ne vakit konuşsa hepimiz hayretler içinde dinleriz.” Toplantı sonunda kümeden biri yanıma gelip sordu: “Toplantılarda ne söylediğinizi sahiden merak ettim.”

Bu girizgahı geçen hafta Antalya Sinema Şenliği Ödül merasiminde oyuncu Nihal Yalçın’ın konuşması sırasında Tamer Karadağlı’nın saatine bakması, uzun konuştuğunu ima ederek ortaya girip heykelciği eline tutuşturması ve konuşmayı nasıl yapması gerektiğini tanım etmesinin ben de uyandırdığı hisler üzerine yaptım. Bu çok yaygın erkek davranışının İngilizce’de karşılığı mansplaining. Türkçe karşılığı ‘eril açıklama’ olan mansplaining, bayanların SES’ini kesen, onların niyet ve SÖZ’lerini değersizleştiren cinsiyetçi bir baskı biçimi. Akademisyen Coşku Çelik’in bu kavramın ortaya çıkışını ve hareketin toplumsal sonuçlarını ve buna karşı ısrarlı bir uğraş gerektiğini anlattığı yazısı yaşantımızda karşılaştığımız fakat ismini koyup reaksiyon vermediğimiz onlarca erkek davranışından biri ile uğraş etmenin yol haritasını veriyor.

Mansplaining (eril açıklama) bayanın SES’ini kesiyor, SÖZ’lerini değersizleştiriyor

Oxford sözlüğünde, “bir erkeğin bir bayana rastgele bir şeyi ondan daha düzgün bildiğini ve anladığını düşündüğünü gösterecek biçimde açıklama yapma pratiği” yahut “bir şeyin bir erkek tarafından bir diğerine (genellikle bir kadına) küçümseyici ya da kibirli bir biçimde açıklanması” olarak tanımlanıyor. Erkek (man) ve açıklama (explaining) sözcüklerinin birleşiminden oluşan kavramla, erkeklerin bayanlara üstten ve kibirli açıklama yapma eğiliminin bayanları susturan yahut kelamlarını değersizleştiren sistematik ve kurumsallaşmış bir baskı biçimi: “Dahası, mansplaining salt iletişimsel bir baskıdan öte, bayanların toplumsal alanda güçsüzleştirilmesine işaret ediyor. Bayanlara ve erkeklere çocukluktan itibaren toplumsal olarak öğretilen, erkeklerin kanılarının ve kelamlarının daha bedelli olduğu fikrinin sonucu bayanların sistematik olarak susturulduğu ve erkek hükümran bir kamusallığın tezahürü. Münasebetiyle geniş manasıyla mansplaining, toplumsal bir baskı biçimi olarak ‘bu dünyanın onların olmadığına işaret ederek-tıpkı sokakta uğranan tacizin tesiri gibi-kadınları sessizliğe itiyor.’”

Bayanları SES’sizleştirme pratiği her yerde

Bayanı sessizleştirme pratiği olarak da isimlendireceğimiz mansplaining (eril açıklama) yalnızca siyaset ve sanat dünyasında değil toplumun her alanında varlığını sürdürüyor. Örneğin, profesör Fatmagül Berktay bir söyleşisinde, bayan akademisyen olarak daima daha çok çalışmak ve daha çok şey bildiğini ispatlamak zorunda kaldığını, toplumsal cinsiyet çalışmalarına olan ilgisinin yer yer “hobi” olarak görüldüğünü söylemişti. Bu durum, genç bir bayan akademisyen tarafından daha da farklı ve sert biçimlerde tecrübeleniyor.

Durum medyada da farklı değil. İştirakçilerinin neredeyse hepsinin erkek olduğu televizyonlardaki tartışma programlarında erkeklerin birçok vakit asık hızla bağırarak konuşması, öteki bayan iştirakçilere ve program yöneticisi bayanlara üstten konuşması olağan bir durum olarak algılanıyor.

Birkaç ay evvel, Habertürk televizyonunda tecrübeli kelli felli bir gazeteci ile tecrübeli bir bayan programcının birlikte yönettiği programda erkek yöneticinin bayanın sorduğu soruları beğenmeyip düzeltmesi yahut kelamını kesmesine o denli kızdım ki, sonraki gün bayan programcının telefon numarasını bulup kendisine telefon ettim. Ona yapılanı kabul etmediğimi ve bu durum ile çaba için yanında olduğumu söyledim. Söylediklerim her ne kadar kendisini şad etse de erkek programcının davranışlarından, yaşı ve tecrübesinden ötürü, pek de rahatsız olmadığını anladım. Ben tekrar de mesajımı erkek gazeteciye iletmesini rica ettim.

Dünyadan bir tane bile mansplaining yapan birini bile silsek fark yaratırız

Brandi Neal’in Mansplaining ile gayret etmenin yollarını sizler için Türkçeye çevirdik. Brandi Neal “ne düşündüğünüzü açıkça söyleyin, sessiz kalmayın. Dünyadan bir tane bile mansplaining yapan birini bile silebilirseniz, fark yarattınız demektir” diyor.

Erkekler bayanların kelamını kesme hakkını kendinde görüyor

Coşku Çelik, “geleneksel Türk ailesinde, pohpohlanan ve birçok şeye hakkı olduğu hissettirilen erkek çocukla, erkekleri yönetim etme sorumluluğu ömrünün birinci yıllarından itibaren öğretilen kız çocuğunun eğitim hayatında, iş yerinde tecrübeleri farklı olacaktır. Kelamının kıymeti konusunda özgüveni daha yüksek erkek çalışan, bu hususta daha huzursuz bayan çalışanın kelamını kesme hakkını kendinde görecektir” diyor.

Bayan ve erkek beyni farklı değil, çocukların beyni büyürken şekilleniyor

Yıllardır farklı davranış kalıplarının nedenini manaya hedefiyle bayan ve erkek beyninin farklı çalıştığından mı yoksa farklılıkların kültürel nedenlerden mi kaynaklandığı sorusuna yanıt arayan araştırmacılar bayan beyni ve erkek beyni diye iki farklı beyin olmadığını söylüyor.

Bayan ve erkeğin davranışlarındaki farklar doğuştan gelen beyinsel farktan kaynaklanmıyor. Beyin çocukların büyürken öğrendikleri cinsiyet rolleri ile şekilleniyor.

İngiliz nörolog Gina Rippon, 2019 yılında yayınladığı ‘Cinsiyetlendirilmiş Beyin’ (The Gendered Brain) isimli kitabında bayan ve erkeğin biyolojik farklılığının bir “mit” olduğunu söylüyor. Beyin ve davranış farklarının kültürel güçlerden kaynaklandığını argüman ediyor. Açık yahut dolaylı olarak ortaya konan cinsiyetçi lisanın bayanı aşağıladığını deliller ile ortaya koyuyor.

Biyolojik olarak eşit doğan bayan ve erkek, patriyarkal sistem ile erkeği daha pahalı kılarken bayanı değersizleştiriyor ve geride bırakıyor.

Nobel Ödülleri’ni kazanan bayan oranı yüzde 6

Örneğin 1901’den beri dağıtılan 901 itibarlı Nobel mükafatlarını kazanan bayan sayısı ise 59 yani yüzde 6. Ödül kazanan bayanların sayısının azlığı tarafındaki tenkitlere ait Nobel Ödülleri’ni veren İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi’nin lideri Goran Hansson, cinsiyet ve etnisiteye dayalı kota koymayacaklarını duyurdu. “Çok az sayıda bayanın ödül kazanması üzücü ve toplumdaki eşitsizliği yansıtıyor” diyor.

Hrant Dink mükafatını de kazanan Filipinli gazeteci Maria Ressa Nobel Barış Ödülü’nü Rus meslektaşı Dimitri Muratov’la paylaştı. Ressa, Nobel’in 126 yıllık tarihinde bu mükafata layık görülen 18’inci bayan oldu. Maria Ressa üzere SES’i ve SÖZ’ünü yükselten bayanlar bize ilham oluyor.

Bayanları sessizleştirmeye çalışan bu sisteme karşı SES Eşitlik ve Dayanışma Derneği’ni kurduk. SES Eşitlik, Adalet, Bayan Platformu ile bayanların SES’ini daha yüksek çıkması için çalışıyoruz.

Daima birlikte SES’imizi ve SÖZ’ümüzü yükselteceğiz.

Mottomuz #YükseltSESiniDünyaDeğişsin

* Bu yazı esitlikadaletkadin sitesinden alınmıştır.

Bir aktivistin gözünden: SES’imiz de var SÖZ’ümüz de!