Hayat Zincirinin En Kıymetli Halkalarından Olan Mantar Ağları Tehlikede

Neredeyse her gün, madencilik ve tarım üzere çeşitli insan faaliyetleri için yapılan ağaç kısmı ve iklim krizi sebebiyle oluşan şiddetli hava olaylarının yarattığı hasarlarla ilgili haberlere uyanıyoruz.

Orman ekosistemlerinin bu olaylardan nasıl etkilendiğini en çok yer üstünde görüyoruz, lakin ormanların beslendiği toprak altının bu tahribatlardan nasıl etkilendiğini algılayamıyoruz. Halbuki orman hayat zincirinin en az bilinen lakin tahminen de en değerli halkalarından bir tanesi olan mantar ağları, yerin altında yaşıyor.

Mantarları genelde yüzeyde gördüğümüz şapkalı organizmalar olarak tanıyoruz ancak bu gördüklerimiz aslında yalnızca bir ağacın meyvesi üzere düşünülebilir. Ağacın kendisi ise yerin altında, miselyum isimli dev bir mantar ağı.

Uzmanlar bu mantar ağlarının dünya üzerindeki hayatı sürdürmekte kritik bir rol oynadığını ve iklim krizi ile çabamızda şimdi farkına varamadığımız seviyede yarar sağlayabileceğini öne sürüyor.

BBC Türkçe’ye konuşan, Türkiye’nin önde gelen mantar uzmanlarından, ‘Türkiye’nin Mantarları’ ve ‘Makro Mantarlar’ kitaplarının muharriri mikolog Jilber Barutçiyan, dünyadaki toprak oluşumunun yüzde 95 kadarından çürükçül mantarların sorumlu olduğunu, bu mantarların ölen organizmaları çürüterek toprağa dönüştürdüğünü anlatıyor.

Barutçiyan, birebir vakitte parazit mantarların tabiattaki hastalıklı organizmalara saldırıp yok ettiği ve böylelikle sağlıklı organizmalara yer açtığını; mikorizal mantarların ise bitkilerle simbiyotik alaka kurduğu ve karbon molekülleri karşılığında bitkiye vitamin ve mineraller verdiğini; böylelikle su çekmesine yardımcı olduğunu söylüyor.

Miselyumun milimetrenin 200’de 1’i kalınlıkta bir borucuk olduğunu anlatan Barutçiyan, bir metreküplük orman toprağında yaklaşık 400 bin kilometre kadarının bulunabileceğine dikkat çekiyor.

Barutçiyan, “Mantarları yeryüzünden silerseniz karada ömür bu gezegende imkansızdır” diyor.

Mantarları haritalandırma

Uzmanlar mantar ağlarının yalnızca bir yılda milyarlarca tonluk karbondioksiti bitkilerden aldığını; okyanuslardan sonra karbon depolama kapasitesi en yüksek varlık olduğunu öne sürüyor.

Birçok araştırmacı birebir vakitte mikorizal mantar ağlarının kuraklık devirlerinde alaka kurdukları bitkilere su kaynağı olmaya devam edebilmeleri açısından eşsiz olduğunu düşünüyor.

Lakin bu gizemli canlılar insan faaliyetleri yüzünden dünyanın kimi bölgelerinde tehlike altında.

Yeraltı Ağlarını Müdafaa Derneği (SPUN), ünlü primatolog Jane Goodall’un danışmanlığıyla toprak yapısı ve verimliliği ve global karbon döngüsü için hayati kıymet taşıyan mantarlar konusunda farkındalık yaratmak ve onları muhafaza altına almak için tehlike noktalarını haritalandırmak üzere bir proje başlatıyor.

SPUN uzmanları mantar ağlarının en ağır halde görüldüğü yerlerden birinin ormanlar olduğunu; ormansızlaşma sırasında toprak erozyonu ve bitki hasarı yüzünden mantarların da ziyan gördüğünü; tamir sürecinin onlarca yıl sürebileceğini söylüyor.

Türkiye’deki durum

Jilber Barutçiyan, Türkiye’de başka Avrupa ülkelerine kıyasla mantar zenginliğinin âlâ olduğunu; hatta nadirleşmiş pek çok mantar çeşidinin Türkiye’de hâlâ bulunduğunu lakin gitgide artan betonlaşma ve ormansızlaşma konusunda dikkatli olunması gerektiği konusunda uyarıyor:

“Ormanlarımız her gün azalıyor, orman yangınlarına rastlıyoruz. Şimdi mantarlar tehlike altında diyemem lakin insan faaliyetleri olumsuz etkiliyor.”

Türkiye’de devlet idaresinde mantarların korunması için rastgele bir projenin farkında olmadığını söyleyen Barutçiyan, insanları mantarlarla tanıştırmak için eğitimler veriyor ve tabiata ziyan vermeden mantarın nasıl toplanabileceğini öğretiyor.

Barutçiyan, “Doğanın tamamını korumak zorundayız. Mantarlar konusunda da farkındalığı artırmak dünyada ömür için son derece önemli” diyor.

Ormanda yapılaşma

İnsanlığın varoluşu ve iklim krizi ile çabada esas rol oynayan mantarlar, dünyanın her yerinde var olabiliyor, lakin yapılaşmanın daha az görüldüğü alanlarda daha sağlıklı bir hayat sürüyorlar. Bu alanlardan bir tanesi de ormanlar ve bunlar ne yazık ki tehlike altında.

Dünya Kaynakları Enstitüsü’ne (World Resources Institute) nazaran ormanlar dünya üzerindeki biyolojik çeşitliliğin en ağır bulunduğu bölgeler ve yaklaşık 861 milyar ton karbon ormanlarda depolanıyor.

Memleketler arası Botanik Bahçelerini Müdafaa (The Botanic Gardens Conservation International) isimli tertibin Eylül ayında yayımlanan ‘Dünya Ağaçlarının Durumu’ raporuna nazaran ise ormanlarda bulunan dünya ağaç çeşitlerinin yarısı yok olma riski ile karşı karşıya.

Bu sene İskoçya’nın Glasgow kentinde gerçekleştirilen 26. Birleşmiş Milletler (BM) İklim Değişikliği Konferansı’nda (COP26) Türkiye’nin de dahil olduğu yüzden fazla ülke ormansızlaşmaya 2030’a dek son verme taahhüdünde bulundu.

Hayat zincirinin en kıymetli halkalarından olan mantar ağları tehlikede

Türkiye’de son yıllarda ormanlarda yapılaşmanın arttığı görülüyor. BBC Türkçe’ye konuşan İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Orman Fakültesi Ormancılık Siyaseti ve İdaresi Anabilim Kısmı öğretim üyesi Doç. Dr. Cihan Erdönmez, 1956 yılında yürürlüğe giren Orman Kanunu unsurlarının yıllardır sık sık değiştirildiği ve ormancılık dışı kullanım alanlarının genişletildiğini belirtti. Erdönmez, 2012-2020 ortasındaki dokuz yıllık devirde 340 bin hektarlık alanın ormancılık dışı kullanımlara açıldığını açıkladı. Bu alan, 65 yıl içinde toplam açılan alanın neredeyse yarısı.

30 Kasım’da Orman Kanunu kapsamında yapılaşmaya yönelik iki yeni yönetmelik yayımlandı. Bu yönetmeliklere nazaran ormanlık alanlarda ‘kamu yararı’ ve ‘zaruret’ münasebetleri, havaalanı, demiryolu, güç üretim santralleri, petrol ve doğalgaz boru çizgisi üzere birçok tesis ve binanın inşa edilmesi için kâfi olacak.

Doç. Dr. Cihan Erdönmez, ormanlık alanlara yapılmasına müsaade verilecek tesislerin ‘üstün kamu yararı’, yani ormanın varlığıyla sunduğu kamu faydasından daha büyük bir fayda sunması gerektiğini söylüyor.

Şiddetli hava olayları

İklim krizinden kaynaklanan çok hava olayları dünyanın ‘yeni normali’ haline geldi. Orman yangınları, ağır sıcak hava dalgaları ve yıkıcı seller hayatımızın bir modülü oldu.

Bu yaz Türkiye, tarihinin en büyük yangın dönemlerinden birini geçirdi ve binlerce hektarlık alan kül oldu. Uzmanlar Türkiye’deki yangınların birçoklarının insan kaynaklı sebeplerden meydana geldiğini öne sürüyor.

SPUN, yangınların öteki canlılar üzere mantarların da üzerinde yıkıcı tesiri olduğunu, mantar-bitki alakasının sağlıklı olmaması durumunda kademeli olarak ormanların eski haline dönmekte geciktiğini ve biyolojik çeşitlilik açısından zenginleşmekte zorlandığını söylüyor.

Ormansızlaşmayı nasıl durdurabiliriz ve orman ekosistemlerini nasıl koruyabiliriz?

Doç. Dr. Cihan Erdönmez ormansızlaşma sürecini, “Orman ekosistemi daha küçük kesimlere bölünerek bütünlüğü bozuluyor ve ormanlarda yaşayan canlıların ömür ortamları ellerinden alınıyor. Böylelikle ekolojik işleyişe hasar veriliyor” diye anlatıyor.

Erdönmez, ormansızlaşmanın ormanlar tarafından tutulan karbon ölçüsünün azalması, orman yangınlarının artması ve yeni bitki hastalıklarının oluşmasına sebebiyet verdiğini, bütün bu faktörlerin iklim değişikliği ile uğraş açısından büyük bir sorun yarattığını söylüyor. Ekonomik büyümeyi öteki her hedefin üstünde tutan bir anlayışın tabiatla uyumlu olmadığını vurgulayan Erdönmez şunları ekliyor:

“İnsanlara bıkmadan, usanmadan ekonomik öncelikli siyasetlerin doğayı yok ettiği ve tüm canlılar için yaşaması daha sıkıntı bir dünya yarattığını anlatmamız gerekiyor.”

SPUN üzere bilimsel kuruluşlar da mantar ağları üzere şimdi gereğince tanınmayan canlılar hakkında bilgi edinilmesi ve korunmaları, bu sürecin de mahallî topluluklarla birlikte yürütülmesi gerektiğini düşünüyor.

Türkiye’de yanan orman alanlarının yine nasıl ormanlaştırılacağına dair ise tartışmalar sürüyor. Bir kısım tabiatın kendi haline bırakılması gerektiği, öteki kısım ise ağaçlandırma yoluyla ormanlaştırılması gerektiğini ileri sürüyor. Erdönmez’in de ortalarında bulunduğu birtakım uzmanlar yanan alanlarda muhafaza, inceleme ve gözlemleme yapılması ve her bölge için farklı tahliller üretilmesi gerektiğini vurguluyor