Türkiye’deki Afganlarla ilgili neler biliniyor?

Türkiye’deki Afgan göçmenler, ülkede son devirde en fazla tartışılan bahisler ortasında yer alıyor.

Bilhassa Afganistan’da Taliban’ın denetimi sağlamasının akabinde ülkeden kaçışların artmasıyla tartışmalar daha da derinleşmiş durumda.

Türkiye’deki Afganlarla ilgili merak edilenleri çeşitli kurum ile kuruluşların bilgilerini kullanarak, buralardaki kaynaklarla konuşarak, teyitli olarak ve aktüel bilgiler üzerinden bir ortaya getirdik.

Afganların Türkiye’ye göçü yeni mi?

Afganistan’dan ülke dışına göç hareketi yeni değil.

1970’lerin sonundan itibaren bu göç hareketi, çatışmalar ile siyasi ve ekonomik problemler üzere nedenlerle sürüyor.

Suriye krizi başlamadan evvel Afganistan, dünyaya en fazla mülteci ve sığınmacı veren ülke pozisyonundaydı.

Bugün dünyada resmi datalara nazaran 2,6 milyon Afgan mülteci ve sığınmacı var.

Çeşitli meselelerle ülkesinden ayrılan Afganların büyük kısmı bugün İran ve Pakistan’da bulunuyor.

Türkiye de yıllardır, Afganların hem yaşamak için hem de transit ülke olarak geldikleri ülkelerden biri.

2000’li yıllara bakıldığında, Afganistanlıların yasa dışı yollarla ülkeye girişinin 2018’de sıçrama gösterdiği, 2019’da bunun da daha arttığı, 2020’de ise düştüğü görülüyor.

Afganlar neden Türkiye’ye geliyor?

Sivil toplum ve akademi alanında yapılan saha araştırmaları ile medyada yer alan haberler, Afganların ülkelerinden ayrılma nedenleri ortasında şiddet ve ekonomik nedenlerin ön sıralarda olduğuna işaret ediyor.

Avustralya merkezli, göçmenlerle ilgili bir araştırma kuruluşu olan Mixed Migration Center’ın 2020 yılında yayımladığı “Bilinmeyen İstikamet: Türkiye’de İlerleyen Afganlar” isimli raporunda, 2018 sonrasında Türkiye’ye gelen bir küme Afganla yapılan ankette, bu şahısların ülkeden ayrılma nedenleriyle ilgili çoktan seçmeli sorulara yüzde 66,3 oranında “şiddet” karşılığını verdikleri görülüyor.

Bunu, yüzde 63,6 ile”ekonomik nedenler”, yüzde 34.3 ile “haklar ve özgürlükler” ve yüzde 28,2 ile “kişisel yahut ailevi sebepler” karşılıkları izliyor.

Ankette, iştirakçilere Türkiye’ye gelme nedenleri sorulduğunda ise tekrar çoklu yanıtlar içinde en fazla verilen yanıt, “aile ile bir ortaya gelme” olmuş.

Uzmanlara nazaran bu da, bu şahısların evvelce Türkiye’ye ya da Türkiye üzerinden Batı’ya gitmiş aile üyeleriyle birleşmek istediğini düşündürtüyor.

Yüzde 48,7’lik “aile ile bir ortaya gelme” yanıtını, “barınaklara daha kolay ve daha süratli erişim” (Yüzde 45,2), “ekonomik imkanlar” (Yüzde 41,3), “en inançlı seçenek” (Yüzde 37,5), “genel manada daha âlâ hayat şartları” (Yüzde 34,3) yanıtları izliyor.

Afganistan’da son devirde yaşanan milletlerarası güçlerin ülkeden çekilme süreci, Taliban ile eski hükümet güçleri ortasındaki çatışmalar ve Taliban’ın idaresi alması ise yeni bir durum ortaya çıkarmış durumda.

Sürecin çok yeni olması nedeniyle son göç hareketinin kapsamı ve nedenleri üzerine yeteri kadar kapsamlı bilgi bulunmuyor üzere görünüyor.

Bununla birlikte sistemsiz göçmenlerin medyaya verdikleri röportajlarda, ülkelerinden kaçış ve Türkiye’ye geliş nedenleri ortasında “Taliban’dan kaçmak” ve “ekonomik sebepler” karşılıklarının kıymetli bir yerinin olduğu göze çarpıyor. Kimi röportajlarda din ile mezhep faktöründen bahsedildiği ve “çocuklar için daha âlâ bir gelecek” vurgusu yapıldığı da görülüyor.

Bitlis’in Tatvan ilçesinde, yolda dinlenen bir Afgan göçmen

Türkiye’ye nasıl geliyorlar?

Yasal yollarla da gelenler olmakla birlikte Türkiye’ye gelen Afganların büyük bir kısmının, yasadışı yollarla hududu geçip ülkeye giriş yaptığı anlaşılıyor.

Bunun için evvel Pakistan’a, sonra İran’a, oradan da Türkiye’ye uzanan ya da direkt evvel İran’a geçilen, oradan da Türkiye’ye uzanan rotalar takip ediliyor.

Ortalarında İran’da bir mühlet yaşamış olup Türkiye’ye geçmeye karar vermiş olanlar da var.

Anlatımlarına nazaran Afganistanlılar, yer yer yürümek zorunda da kaldıkları bu seyahat için göçmen kaçakçılarına ödeme yapıyor.

Türkiye hududunda geçişler en fazla, İran’la yaklaşık 300 kilometrelik hududu olan Van’dan oluyor.

Bunun yanında Ağrı, Hakkari, Iğdır ve Kars’tan da geçişler yaşanıyor.

Türkiye’deki Afganların statüsü ne? Toplam kaç kişi var?

Türkiye’de farklı statülerde Afganlar bulunuyor.

Ülkeye yasa dışı yollarla giriş yapan ve hiçbir kaydı olmayan bir kesim olduğu anlaşılıyor.

Bu kesim, sistemsiz göçmen kategorisinde yer alıyor.

Ülkede kaydı olanların bir kısmı milletlerarası müdafaa statüsü için başvurmuş olanlar.

Süreksiz muhafaza statüsü yalnızca Suriyelilere veriliyor. Bu, Afganlar ya da öteki yabancılar için geçerli değil.

Bir öbür küme ise ikamet müsaadesi ile Türkiye’de yaşayan Afganlar.

Bu bireyler, gelir seviyesi daha yüksek şahıslardan oluşuyor.

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, 20 Ağustos’ta yaptığı açıklamada, “Türkiye’de şu anda emniyet kayıtlarımızda ve kayıt dışı 300 bin Afganistanlı göçmen kelam konusudur” dedi.

Türkiye’deki sistemsiz Afgan göçmenlerle ilgili durum ne?

Yasadışı giriş, giriş şartlarının ihlali, vizenin geçerlilik tarihinin sona ermesi, müsaadesiz çalışma yahut yasadışı çıkış nedenleriyle, bulundukları ülkedeki tüzel statüden mahrum olan şahıslara sistemsiz göçmen deniyor.

Yakalanan sistemsiz Afgan göçmenlerin sayısı, bu kategorideki göçmenlerin yoğunluğuyla ilgili eğilimlere dair bir fikir sunabiliyor.

Türkiye’de 2021 yılında yakalanan sistemsiz göçmenler ortasında en büyük kümesi Afganlar oluşturuyor.

Göç Yönetimi’nin datalarına nazaran yıl içinde, 26 Ağustos 2021 tarihine kadarki müddette yakalanan toplam sistemsiz göçmenlerin sayısı 90 bin 310.

Bu şahısların ortasındaki Afgan uyrukluların sayısı ise 38 bin 341.

Van’da, sistemsiz göçmenlerin kaldığı bir konuta baskın sırasında çekilmiş bir fotoğraf

Afganları; Suriye, Pakistan, Özbekistan, Irak, Türkmenistan, Bangladeş, İran, Somali ve Filistin uyruklular takip ediyor.

2014-2021 yılları ortasındaki devirde yakalanan sistemsiz Afgan göçmenlerin sayısının 2018 yılında 100 bin 841 sayısıyla büyük bir sıçrama gösterdiği ve 2019’da daha da artarak 201 bin 437 olduğu görülüyor.

Birleşmiş Milletler Afganistan Yardım Misyonu’na (UNAMA) nazaran 2018 yılı, 2001 sonrası süreçte Afganistan’da, sivil ölümlerin en fazla gerçekleştiği yıl oldu.

2018’de çatışmalar, intihar atakları, bombalı taarruzlar ve hava operasyonları sonucu 10 binden fazla sivil hayatını kaybetti.

2019’da yayımlanan Dünya Global Barış Endeksi’nde Afganistan, Suriye’yi de geçerek listenin en alt sırasında yer aldı yani dünyanın en az inançlı ülkesi oldu.

2020’de ise yakalanan Afganlar da dahil olmak üzere sistemsiz göçmenlerin sayısının düştüğü görülüyor. 2020’de 50 bin 161 sistemsiz Afgan göçmen yakalandı.

Bunun Covid-19 salgınına bağlı gelişmelerle ilgili olduğu düşünülüyor.

Göç Yönetimi Genel Müdürlüğü’nün 26 Ağustos tarihinde güncellediği bilgilerine nazaran ise 2021 içinde bu sayı, 38 bin 341 oldu

Olağan koşullarda yakalanan sistemsiz göçmenler, geri gönderme merkezlerine götürülüyor ve milletlerarası müdafaa başvurusu üzere bir sürecin başlamaması durumunda hudut dışı ediliyor.

Yetkililerin 7 Ağustos’ta yaptığı açıklamada, o tarihten geriye gerçek son yedi içinde geri gönderme merkezlerine sevk edilip oradan hudut dışı edilen sistemsiz göçmen sayısının 37 bin 72 olduğunu, bunların 12 bin 893’ünün Afgan asıllı olduğu belirtildi.

Şubat 2020’de, Türkiye’nin Yunanistan’la hudut kapılarını açtığı tarafındaki haberlerin akabinde ülkenin dört yanından Edirne’ye giden göçmenler ortasında Afganların büyük bir kümesi oluşturduğu görülmüştü.

Milletlerarası müdafaa nedir? Kaç Afgan buna başvurdu?

Savaş yahut zulüm sebebiyle ülkesinden kaçmak zorunda kalan ve geri dönemeyecek durumda olan bireylerin Türkiye’de sığınma başvurusu yapma hakkı bulunuyor.

Türkiye kanunlarına nazaran bu müracaatın ismi, memleketler arası muhafaza başvurusu.

Türkiye’ye gelen bir yabancının bunun için Valilikler bünyesindeki Vilayet Göç Müdürlüğü’ne başvurması gerekiyor.

Şayet kişi yasa dışı yollarla ülkeye girip, yakalanıp Geri Gönderme Merkezi’ne gönderildiyse, burada idari nezaret altındayken de müracaatta bulunabiliyor.

Müracaat sonrası bireye Memleketler arası Muhafaza Müracaat Sahibi Kimlik Dokümanı veriliyor ve bu şahsa müracaatla ilgili karar çıkıncaya kadar Türkiye’de kalma müsaadesi ile kimi temel hak ve hizmetlerden yararlanma imkanı sağlanıyor.

Bu kişi kendisine gösterilen kentte yasal olarak kalmaya başlıyor. Buralar, uydu kent olarak da anılıyor.

Müracaatın kabul edilmesi durumunda müracaatçıya memleketler arası muhafaza statüsü veriliyor.

Bu da kişinin bu statüyle Türkiye’de kalmasına ve birtakım temel hak ve hizmetlerden yararlanmasına imkan sağlıyor.

Afganların memleketler arası müdafaa müracaatlarının sonucunda, şayet olumlu karar verilirse onlara, durumlarına nazaran koşullu mülteci yahut ikinci müdafaa statüsü veriliyor.

Bu halde oluşan milletlerarası müdafaa statüsü sonucu bireylere uzun vadeli ülkede kalma ya da vatandaşlık alma imkanı verilmiş olmuyor.

Lakin bu şahıslara, ülkelerindeki durum düzelmediği yahut uzun vadeli yerleşmek için onları kabul eden diğer bir ülke bulunmadığı surece Türkiye’de kalmaları ve birtakım hak ve hizmetlerden yararlanmaları imkanı veriliyor.

Başvurusu kabul edilmeyenler bu karara çeşitli sistemlerle itiraz edebiliyor.

İtiraz süreci sonunda da müracaatları olumsuz bulunanlar hudut dışı ediliyor.

Göç Yönetimi Türkiye’de 2020 yılında en fazla milletlerarası müdafaa başvurusu yapanlar Afgan uyruklular oldu.

2020 sonu itibariyle 22 bin 606 Afganistanlı, Türkiye’de memleketler arası muhafaza müracaat yaptı.

Afganları 5 bin 875 müracaatla Iraklılar, Bin 425 müracaatla İranlılar takip etti.

Sınırdışı edilerek uçakla Afganistan’a geri gönderilen bir küme sistemsiz göçmen

İkamet müsaadesi ile Türkiye’de yaşayan Afganların sayısı ne kadar?

Göç Yönetimi’nin son olarak 26 Ağustos 2021 tarihinde güncellediği bilgilerine nazaran, Türkiye’de ikamet müsaadesi ile yaşayan 1 milyon 200 bin 835 yabancı bulunuyor.

İkamet müsaadesi ile Türkiye’de bulunan yabancıların değerli bir kısmı İstanbul’da yaşıyor.

Bu müsaadeyle İstanbul’da yaşayanların sayısı 622 bin 422.

Birinci beş kente bakıldığında İstanbul’u 121 bin 357 ile Antalya, 104 bin 366 ile Ankara, 42 bin 512 ile Bursa ve 29 bin 269 ile Mersin takip ediyor.

Bu müsaadeyle Türkiye’de yaşayan yabancıların uyruklarına bakıldığında Afganistanlılar sekizinci sırada bulunuyor.

Ülkede ikamet müsaadesi sahibi 53 bin 195 Afganistanlı yaşıyor.

Bu şahısların 40 bin 793’ü kısa devir ikamet müsaadesi ile, 4 bin 515’i ise öğrenci ikamet müsaadesi ile Türkiye’de bulunuyor.

Kaç Afganistanlıya çalışma müsaadesi verildi?

Afganların Türkiye’de çalışabilmeleri için tıpkı öbür tüm yabancılar üzere çalışma müsaadesine sahip olmaları gerekiyor.

Genel olarak çalışma müsaadesi başvurusu, patronlar tarafından Çalışma ve Toplumsal Güvenlik Bakanlığı’na yapılıyor.

Müsaade sonrası patronun yabancıya ödeyeceği fiyat en az taban fiyat fiyatı kadar olmak zorunda.

Şayet kişi kendi nam ve hesabına çalışacak ise de kendi ismine Bakanlığa müracaat yapabiliyor.

Mevsimlik tarım ve hayvancılık işlerinde çalışacak olan milletlerarası muhafaza müracaat sahibi ve koşullu mülteci yabancılar, çalışma müsaadesi almalarına gerek olmaksızın, resmi makamlardan çalışma müsaadesi muafiyet formu alarak çalışabiliyor.

Çalışma ve Toplumsal Güvenlik Bakanlığı’nın sitesinde Yabancı Çalışma Müsaadeleri İstatistikleri isimli yıllık raporlar bulunuyor.

Bu raporların sonuncusu 2019’da yayımlanmış.

Raporlardaki datalara nazaran 2013-2019 yılları ortasında çalışma müsaadesi verilen 584 bin 496 bireyden 4 bin 130’u Afgan.

2013’te 161, 2014’te 251, 2015’te 305, 2016’da 444, 2017’de 609, 208’de 894, 2019’da ise Bin 466 Afganistan vatandaşına çalışma müsaadesi verilmiş.

Bu sayıların ne kadarının ikametli ne kadarının milletlerarası muhafaza müracaat sahibi olduğu belirtilmemiş.

• Taliban’dan kaçan Afgan sığınmacılar nereye gidecek?
• Afgan sığınmacılara kapılarını hangi ülkeler açtı?
• Bir göçmen kaçakçısı anlatıyor: Sistemsiz göçmenleri Afganistan’dan Türkiye’ye getiren sistem nasıl işliyor?

Hangi kesimlerde çalışıyorlar?

Türkiye’deki Afganların çok büyük bir kısmının kayıt dışı olarak çalıştığı gözlemleniyor.

Mixed Migration Center’ın raporunda anket yapılan Afganların birçoklarının, inşaat kesimi, çobanlık alanı, fabrikalar ve dokumacılık atölyelerinde günlük iş bulabildikleri belirtiliyor.

Göç Araştırmaları Derneği’nin hazırladığı “İstanbul’un Hayaletleri: Güvencesizliğin kıyısında Afganlar” isimli raporda ise, İstanbul’a 1990’lar üzere erken bir periyotta Türkiye’ye gelen Afganların fırın, lokanta ve küçük dükkan işletmelerine sahip olduğu fakat bu kesitin kentteki Afganların yalnızca yüzde 10 ila 20’lik kısmını kapsadığı tespiti aktarılıyor.

‘Çek çek’ denilen kağıt toplayıcılığı işi, Afgan göçmenler ortasında yaygın.

İstanbul’un Afganlar için değeri ne?

Mixed Migration Center’ın raporunda hem geçim kaynakları hem de seyahatlerini sürdürmek emeliyle Afganların birçoklarının İstanbul, Ankara ve Konya üzere kentleri tercih ettiği belirtiliyor.

Raporda, yasadışı yollarla gelenlerin İstanbul üzere kentlerde yasal olarak ikamet edemese de ve hudut dışı edilmeleri riski olsa da bu kentin hâlâ onlar açısından cazip bir yer olduğu belirtiliyor.

Raporda, İstanbul’un Avrupa’ya yanlışsız hareket edilmesi ihtimali nedeniyle, Yunanistan sonuna yakınlığı nedeniyle de tercih edildiği aktarılıyor.

Zeytinburnu, Esenyurt, Tuzla ve Beykoz Afgan göçmenlerin en fazla yaşadığı ilçeler ortasında yer alıyor.

İstanbul’da Afganistanlıların işlettiği ve çalıştığı bir lokanta

Türkiye’ye kalmak için mi yoksa Batı’ya gitmek için mi geliyorlar?

Türkiye’ye gelen Afganların bir kısmının ya ülkeye girdikten sonra hiç durmadan ya da muhakkak bir mühlet ülkede yaşadıktan sonra Batı ülkelerine gitmek istediği anlaşılıyor.

2015’te Avrupa’da yaşanan mülteci krizinde, göç dalgası içindeki en büyük kümesi, Suriyelilerden sonra Afganlar oluşturuyordu.

Birleşmiş Milletler Milletlerarası Göç Örgütü’ne (IOM) nazaran 2019’da Türkiye’den Avrupa’ya yasadışı yollarla geçmeye çalışanlar ortasında Afganlar, Suriyeliler ve Iraklılar ile en büyük üç kümeden biri oldu.

Afganları taşıyan ve yasadışı yollarla Ege Denizi’ni geçmeye çalışan bir bot

Avrupa Komitesi’nin 2020 Türkiye raporuna nazaran, 2019’da deniz yoluyla bu geçişi yapmaya çalışan en büyük küme ise Afganlar oldu.

Şubat 2020’de, Türkiye’nin Yunanistan’la hudut kapılarını açtığı tarafındaki haberlerin akabinde ülkenin dört yanından Edirne’ye giden göçmenler ortasında da Afganların büyük bir kümesi oluşturduğu görülmüştü.

Mixed Migration Center’ın raporunda anket yapılan Afganların yaklaşık yarısının göç yolcuklarının sonuna gelmediklerini söylemiş.

• Van’ın göçmenlerle büyüyen kimsesizler mezarlığı
• Türkiye Afganistan’dan yeni bir göç dalgasıyla mı karşı karşıya?
• Afgan aileler: “Çocuklarımız eğitim alsın diye Türkiye’ye kaçtık”
• Türkiye Afganistan’dan yeni bir göç dalgasıyla mı karşı karşıya?