Taliban terör örgütü mü? Taliban kimdir? Taliban hangi ülkede?

Taliban kimdir? Taliban cürüm örgütü nedir, hangi ülkede? sorularının cevapları merak edilen başlıklar ortasında yer alıyor.1990’ların başından bu yana dışarıdan dayanaklar oluşturulan Taliban hata örgütüne dair merak edilen mevzuların cevaplarını sizler için derledik. Pekala, Taliban terör örgütü mü?

TALİBAN KİMDİR?

Afganistan’da şeriat kanunlarını uygularken muhaliflerine yönelik katliamlar gerçekleştiren, bayanlara dini münasebetlerle zalimce baskılar uygulayan ve ABD işgalinin başında yenilse de 20 yılın sonunda daha güçlü halde ortaya çıkan silahlı küme, kimdir?

Göz Atın

Seo Ajansı

Met İçince Ne Olur? Fetamin İçmenin Zararları

ABD askerleri, 20 yıldır savaştığı Taliban’la anlaşarak, birinci evrede belirtilen koşullar da yerine getirilmeden Afganistan’dan çekiliyor. Bu çekilmeyi fırsat olarak gören Taliban da, hudut kapıları dahil olmak üzere birçok bölgeyi süratle ele geçiriyor.

Ele geçirdiği yerlerde hükümeti bağlı okulları, hastaneleri ve mahkemeleri de kapatarak kendi acımasız kurallarını uygulamaya koyuyor.

2001’de ABD’nin Afganistan işgali başladığında idareden düşen fakat vakit içinde birtakım bölgelere geri dönen ve bugün -bağımsız kaynaklar doğrulamasa da- ülkenin yüzde 85’ini denetim ettiğini tez eden Taliban’ın oluşumunu ve bugüne nasıl geldiğini inceledik.

Bugünlerde ABD işgalini ve çekilmesini konuşsak da Afganistan, on yıllardır birçok ülkenin işgaline maruz kaldı. Fakat hiçbiri güçlü bir merkezi idare oluşturmakta başarılı olamadı.

O denli ki, Afganistan için kullanılan bir söz var: İmparatorluklar mezarlığı.

Bu tabir ne manaya geliyor? Ülke, Çin, İran ve Orta Asya üzere güçlü devletlerin bulunduğu bir coğrafyanın tam ortasında, göç ve ticaret yollarının ortasında kalmış; çok sayıda farklı aşiret, etnik küme ve farklı lisanların konuşulduğu, farklı kültürlerin oluşturduğu bir yapıya sahip.

Bu türlü bir coğrafyada, kanunsuz bir devlet yapısında, çoğunlukla birbirine rakip hatta düşman olan her aşiret ya da etnik küme, kimliğini korumak için kendi bölgesinde sağlam yapılar, konutlar, fizikî manada kale üzere korunan köyler inşa etmiş ya da dağları siper almış durumda.

Bu yapıdaki bir ülkeye girip merkezi idare oluşturmak da kolay olmamış.

1979’da başlayan Sovyet Rusya işgali de güçlü bir merkezi idare kurmaya yetmedi. Üstelik bu kere, ülkenin bu durumundan faydalanan bir de küme ortaya çıktı: Taliban.

Lakin Taliban’ın temelleri Sovyet işgalinin çok öncesinde yatıyor.

Pakistan’ın ayrılıkçı Peştu hareketlere karşı desteklediği İslamcı kümeler

Afganistan’ın yüzde 84’ü Sünni Müslümanlardan oluşuyor. Ülkenin karışık etnik yapısında en kalabalık nüfusu, yüzde 38’le Peştular oluşturuyor. Birçok da ülkenin güneyi ve doğusunda bulunuyor. Yaklaşık birebir sayıda, yani 15 milyon civarında Peştu da ülkenin güneydeki komşusu olan Pakistan’ın kuzeyinde yaşıyor.

Bölgedeki İngiliz idaresi 1947’de sona erip Pakistan bağımsız bir ülke olduğunda, ülkedeki Peştular Afganistan’daki Peştularla birleşerek “Peştunistan” isimli bağımsız bir ülke kurma taleplerini gündeme getirdi.

Pakistan’la bölgedeki Peştular ortasında tansiyon sürerken 1971’de Bangladeş, yıllar evvel İslami bir birliktelik altında kurulmuş olan Pakistan’dan ayrılarak bağımsız bir ülke oldu. Bu ayrılık, Pakistan idaresi için etnik farklılıkların dinin birleştiriciliğinden üstün geldiğinin göstergesi oldu. Ve Afganistan’daki Peştuların etnik kimlik savunuculuğu, Pakistan için daha önemli bir güvenlik tehdidi olmaya başladı.

Bu türlü bir ortamda Pakistan, Afganistan’da Peştular ortasında İslami bir hareketin yayılması için takviye vermeye başladı. Böylelikle etnik milliyetçi hislerin bastırılması hedeflendi.

Pakistan’ın istihbarat servisi Servislerarası İstihbarat (Inter-Services Intelligence – ISI), bu gaye doğrultusunda bölgeden getirdiği birçok ‘mücahit’e kendi topraklarında, hudut bölgelerinde dini ve askeri eğitim verdi. Bu öğrenciler, yıllar sonra Taliban’ın temelini oluşturacaktı. Taliban, Peştuca “talebeler” manasına geliyor.

Pakistan, eğitimler sırasında öne çıkan, başarılı ve bahadır gördüğü öğrencileri de ABD’nin bölgedeki yetkililerine tanıttı.

Sovyet işgaline karşı desteklenen kümeler

1978’de sol görüşlü ve Sovyet takviyeli askerler darbeyle iktidara geldiğinde, bu İslamcı muhalefet Pakistan ve ABD’nin dayanağıyla ülkeye girerek silahlı bir isyan başlattı.

Aralık 1979’da Sovyet başkan Leonid Brejnev, direkt bir müdahaleyle Kızıl Ordu’yu Afganistan’a gönderdi.

Sovyet işgali, Pakistan’dan gelerek silahlı isyan başlatan ‘mücahitler’e halk takviyesini artırarak daha fazla büyümelerine yol açtı. Büyümelerinin tek sebebi bu değildi; ABD ve Suudi Arabistan’dan gelen yüklü ölçüdeki maddi yardımlar da, halihazırda Pakistan’da oluşturulup bekleyen hareketin güçlenmesine yol açtı.

Bu ortada, Pakistanlı araştırmacı gazeteci Ahmed Rashid’e nazaran, 1971’de 900 olan Pakistan’daki medrese sayısı 1988’de 8 binin üzerine çıkmıştı. Sonlarda kayıt dışı 25 bin okul daha vardı.

Afganistan üzerine çalışan ve bu bahiste birçok kitabı da bulunan Amerikalı akademisyen Barnett Rubin’in araştırmalarına nazaran; 1980’de ABD, Sovyetlere karşı savaşan bu mücahitlere 30 milyon dolarlık yardım gönderdi. Sovyet ordusunun istikrarı sağlayamamasında başarılı oldukları görüldüğünde, mücahitlere ABD’den giden yardım yalnızca 1985’te 250 milyon dolara ulaşmıştı. Suudi Arabistan da her yıl birebir ölçülerde yardım gönderiyordu.1980’lerin ikinci yarısında yalnızca ABD’den giden yardım yıllık 630 milyon dolara ulaşmıştı. Bu ölçüye Suudi Arabistan, İsrail ve Çin’den gelen yardımlar dahil değil…

1985’te ABD Lideri Ronald Reagan, mücahitlere Stinger uçaksavar füzesi verilmesine karar verdi. Stingerlar ve öteki silahların dağıtımından ise Pakistan sorumluydu. Karaçi ya da İslamabad havalimanlarına getirilen silahlar, ISI aracılığıyla Afganistan sonundaki radikal İslamcı muhalif kümelere dağıtıldı.

1989’da Sovyetler çekildikten sonra ABD’nin mücahitlere yardımı tekrar yıllık 250 milyon dolara indi. Bir müddet sonra da büsbütün kesildi.

Fakat artık ellerinde güçlü ağır silahlar olan bir küme, vakit için katliamlar düzenleyen, çocukları ve gençleri zorla silah altına alan, Afgan halkının günlük hayatına kısıtlamalar getiren, bayanların birçok hakkını elinden alan ve kurallara uymayanları yabanî bir formda cezalandıran bir güce dönüştü.

İşgal sonrası Taliban’ın idareye gelişi

Sovyet işgalinin akabinde komünist idare 1992’ye kadar iktidarda kalabildi.

Akabinde dış güçlerce desteklenen ve gereğince silahla donatılan ‘mücahit gruplar’ alan arbedesine başladı. Bu esnada insan kaçırmalar, cinayetler, hırsızlık, tecavüz ve sokak çatışmaları, Afgan sivillerin günlük hayatının modülü haline geldi.

Hem mücahit kümelerin hem aşiretlerin gayreti sebebiyle 1992-1996 ortasında güzelden güzelce artan karışıklık ortamında Taliban, istikrarı tekrar sağlayacağı kelamıyla gitgide daha fazla aşiret tarafından desteklendi.

Taliban’ın 1990’ların başında, muhtemelen 1993’te Peştuların Ghilzai ve onların da Hotak aşiretinden gelen, Sovyetlere karşı savaşırken yaralanmış da olan Molla Muhammed Ömer tarafından kurulduğu iddia ediliyor.

Bu esnada Molla Ömer’in, iki aşiret ortası gayrette kaçırılan iki günahsız genç bayanı kurtarıp aşiretlerine teslim ettiğine yönelik efsaneler Afganistan’da yayılmaya başladı.

İdaresini ele geçirdiği birinci büyük kent, son yıllarda cürüm merkezi haline dönüşmüş olan ve Peştuların çoğunlukta olduğu Kandahar oldu. 1994’te iki gün içinde tamamını ele geçirdiği Kandahar’da hata oranlarının düştüğü söylentileri süratle yayıldı. Burada ordudan ve Sovyetlerden kalan birçok ağır silahı da ele geçiren Taliban, Pakistan’la hudut kapısının denetimini de aldı. Birkaç ay içinde İran sonundaki Herat’a girdiler. 1995’te Afganistan’ın 30 bölgesinden dokuzu, Taliban denetimine girmişti.

Eylül 1996’da Başşehir Kabil’e giren Taliban, Peştu tersi olarak gördüğü ve yozlaşmanın sebebi olarak ilan ettiği Tacik kökenli devlet lideri Burhanettin Rabbani’yi misyondan aldığını ve idaresi ele geçirdiğini duyurdu.

Fakat yayılan bu efsanelerin sert uygulamalarla sağlanan “istikrarın” gerisindeki gerçekle Afgan halkı, vakit içinde karşılaştı.

Taliban’ın uygulamaları ve halk dayanağı

Taliban, medreselerdeki Suudi-Vahabi öğretisiyle şekillenen şeriat kuralları ve daha fazla toprak sahibi olmayı önceleyen İslamiyet öncesi Peştu hukukunun iç içe geçtiği bir tertibi benimsemişti.

“Adaleti sağladığı ve zalim ağaların korkusu olduğu”na dair dedikodular yayılırken 1997’de, kentteki silahlı kümeler Mezar-ı Şerif’ten Taliban’ı çıkarmayı başardı. Taliban yaklaşık bir buçuk yıl sonra kente yine girdiğinde, ortalarında sivillerin de olduğu binlerce kişiyi öldürerek bilinen birinci katliamını gerçekleştirdi.

Bunlara karşın her yeni kenti ele geçirdiğinde Taliban’ın savaşçıları ve gücü arttı. Mahallî seviyede birbiriyle savaşan aşiretler ya da kümeler ortasından güçlü olana takviye verip karşılığında yeni üyeler edindi. Birtakım gençleri ve çocukları da zorla silah altına aldı.

“Burada akşam 8’e, bazen 9’a kadar dükkanımı açık tutabiliyorum. Taliban’ın olmadığı yerlerde hava karardıktan sonra inançlı olmaz, dükkanınızı açık tutamazsınız.”

O periyot memleketler arası basının girdiği Afganistan’da, Herat’taki bir bakkal sahibi bu türlü söylüyordu.

Fakat akşam 9’a kadar açık olan o dükkana yalnızca belirli bir uzunlukta latifeli olan erkekler ya da yanında erkek bir refakatçisi olan burkalı bayanlar gidebiliyordu.

Birinci başlarda sokaklarda çatışmaların olmadığı ve ticaretin yine başlayabildiği ortamda bu işleyiş, çoğunluğu Müslüman olan bir toplumda bir ölçü karşılık bulmuşa benziyor.

Lakin Taliban sert uygulamalarını artırdıkça durum değişti.

10 yaşından büyük kızların ve bayanların eğitim hakkının olmadığı, bedenlerinin hiçbir yeri görünmeyecek biçimde burka giymek zorunda oldukları Taliban denetimindeki bölgelerde, “meşru sayılmayan” bir erkekle konuştuğu anlaşılan bayanlar taşlama, kırbaç üzere cezalara çarptırılıyordu. Latifeli “yeterince uzun olmayan” erkekler de mahpusa atılıyor, hırsızların elleri kesiliyordu. Müzik dinlemek, televizyon izlemek yasaklandı. Farklı fikirdeki beşerler ve farklı dini azınlıklara yönelik cezalar da baş keserek öldürmeye kadar katılaştı. Sünni Müslümanlara ilişkin olmayan ibadet yerleri yerle bir edildi.

Asya Vakfı isimli ABD merkezli vakfın 2009’da yaptığı araştırmada, çoğunluğu Peştular ve kırsal kesimde yaşayan Afganlar olmak üzere halkın yarısına yakını, Taliban’a sempati duyuyordu. O devir halk, ABD askerlerinin sivil kayıplara da yol açan operasyonlarına da tepkiliydi.

Tıpkı vakfın Birleşmiş Milletler’in de takviyesiyle 2019’da yaptığı araştırmaya nazaran ise Taliban’a duyulan sempati yüzde 13,4’e inmişti.

ABD işgali sonrası Taliban: Düşüş ve güçlenerek geri dönüş

2001’de İkiz Kuleleri ve Pentagon’u amaç alan akınlardan El Esas’ı sorumlu tutan ABD’deki George Bush idaresi, Taliban’dan El Esas önderlerini istedi. Taliban ise suçlulukları kanıtlanırsa cezalarını İslami halde vereceklerini açıklayınca, ABD’nin Afganistan müdahalesi başladı.

O sırada Taliban, ülkenin yüzde 90’ını denetim ediyordu. 2001’in sonunda ise Kabil’i ve birçok yerde idaresi bırakıp çoğunlukla Pakistan’a kaçtılar. Yıllardır örgütün yönetildiği yerlerden biri olan Kandahar hududundaki Quetta’da tekrar bir ortaya geldiler.

Afganistan’da ABD ve NATO öncülüğündeki birliklerin dayanağıyla yeni bir hükümet kurulsa da, hava operasyonları, sivil kayıplara yol açan mesken baskınları ve mahallî aşiretler ortasında yine başlayan uğraş, halkın Taliban’a olan sempatisinin birtakım bölgelerde artmasına yol açtı.

Bir müddet sonra Taliban geri dönecek ve yabancı askerlere karşı taarruzlara başlayacaktı.

O denli ki 2012’de Başşehir Kabil’de ve NATO’nun güçlü üslerinde çok geniş çaplı hücumlar düzenleyecek güce erişti.

2014’te ABD ve NATO artık Afgan ordusunun eğitileceğini ve kendilerinin direkt savaşa katılmayacağını duyurduktan sonra Taliban, en kanlı akınlarını düzenlemeye başladı. Bu akınların akabinde kırsalda birtakım bölgelerin denetimini de tekrar eline aldı.

“İşgalci güç” olarak tanımladığı ABD ile çeşitli devirlerde masaya oturan Taliban, nihayet Şubat 2020’de ABD’nin çekilmesi karşılığında birtakım koşulları yerine getireceğine dair taahhütler verdi.

Bu etapta Afgan hükümetiyle oturduğu müzakere masasını “ABD’nin kukla hükümeti olduğu” gerekçesiyle hiçbir vakit sonlandırmadı.

ABD’nin 20 yılın sonunda maksatlarına ulaşamadan ve hangi kaide altında olursa olsun ayrılacağının farkında olan Taliban, Afganistan’ın idaresini tekrar ele geçirmeye ve milletlerarası alanda da tanınmaya çalışıyor. Bu sebeple Rusya, Çin, Orta Asya ülkeleri, Arap ülkeleri, Katar, Pakistan ve Türkiye üzere devletlerle temasını sürdürüyor.

Bu evrede eski katı uygulamalarının kimilerini da yumuşattığını savunuyor. Örneğin kız çocuklarının bayan öğretmenlerden ders alabildiği birtakım okullara müsaade verdiğini tez ediyor.

ABD müdahalesi sonrası kentlerde eğitim görerek hekim olan bayanların kadın hastanelerinde çalışmasına ve periyot dönem kırsal bölüme giderek bayanları tedavi etmesine müsaade verdiğini, ülkeye giren gazetecilere anlatıyor.

Bunların ne kadarı gerçek, ne kadarı imaj verme gayreti, Taliban’ın ele geçirdiği yerlerden kaçan binlerce Afgan mülteciye bakarak anlaşılabilir.

Taliban’ı kim yönetiyor, gelirleri nereden geliyor?

Taliban’ın yönetici takımının birçok Sovyet müdahalesi vakti Kızıl Ordu’yla savaşan mücahitlerden oluşuyor.

Kurucu önder, ABD işgali öncesi Afganistan’ı da yönetmiş olan Molla Muhammed Ömer.

Ömer’in 2013 yılında hayatını kaybettiği, 2015’te Taliban tarafından açıklandı. Ağustos 2015’te örgütün başına Molla Ömer’in sağ kolu Molla Muhammed Mansur getirildi.

Molla Mansur’un 2016’da Pakistan’da ABD’nin düzenlediği bir hava taarruzunda hayatını kaybetmesi sonrası Mevlevi Haybatullah Akhunzade geldi. Akhunzade’nin siyasi, dini ve askeri kararlarda son kelamı söyleyecek mutlak otoritesi var.

Önderin çabucak altındaki Rahbari Şurası ise 26 üyeden oluşuyor. Bu şura da tüm askeri ve siyasi kararların verildiği ana merci.

Şura’da Akhunzade’nin üç yardımcısı var: Kurucu önderlerden Molla Ömer’in oğlu Molla Muhammed Yakup, Taliban’ın kurucularından Molla Abdulgani Baradar ve El Esas’la de çok yakın bağları bulunan Hakkani Ağı’nın başındaki Siraceddin Hakkani.

Molla Abdul Hakim de, Taliban’ın “adalet yapısının” yani yargının başındaki isim, bu sebeple kendisine “başsavcı” da deniliyor.

Şura’nın içinde 17 adet kurul bulunuyor. Bunlar eğitim, sıhhat, askeri hususlar, istihbarat, iç siyaset, iktisat üzere hususlardan sorumlu “bakanlıklar” olarak vazife yapıyor.

İdare ünitesinin dışında bölgesel yapılanmalar var. Burada da uzlaşılan aşiretlerin başkanları, 1980’lerde ülkeden mülteci olarak kaçan lakin daha sonra Taliban çatısı altında savaşmak için ülkeye dönen savaşçılar var.

Birleşmiş Milletler raporlarında lokal seviyede en tehlikeli ve “tahmin edilemeyen” küme olarak görünen en alt seviyede ise, Taliban’ın gelirlerini büyük oranda sağlayan haşhaş tohumlarının ekilmesinden, afyon üretiminden ve bu tarlalarla ticaret yollarının güvenliğinden sorumlu eğitimsiz, birçok okuma yazma bilmeyen silahlı gençler var.

Ülkede, dünya afyon üretiminin yüzde 90’dan fazlasının yapıldığı varsayım ediliyor. Afganistan’da, Birleşmiş Milletler’in 2018 raporunda da, Taliban’ın bir yılda bu yasa dışı uyuşturucu trafiğinden 400 milyon dolar kazandığı iddiası yer alıyor. Tıpkı vakitte idaresi ele aldığı yerlerde zorla topladığı ‘vergi’ gelirleri, yer altı kaynaklarının çıkarılıp satılması ve milletlerarası yardımlardan da gelir elde ediyor.

El Kural’la bağlara gelirsek; örgütün birinci başkanı Molla Muhammed Ömer’in El Düstur sempatisi, yalnızca ideolojik bir yakınlıktan kaynaklanmıyordu. 1996’da Usame bin Ladin’in Afganistan’a sığınması, beraberinde El Esas’tan birçok silah, mühimmat ve para yardımı gelmesini sağladı. Taliban bu sebeple milletlerarası tanınırlık için çabalarken bile El Düstur üyeleri için inançlı bir liman olmaya devam etti. 2020’deki bir Birleşmiş Milletler (BM) raporuna nazaran, El Düstur hâlâ Taliban’a kaynak ve eğitim sağlamaya devam ediyordu.

Taliban’ın milletlerarası işbirlikleri ve 20 yılın sonunda tanınma arayışı

Afganistan’ı yönettiği devirde Pakistan, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri’yle yakın teması olan Taliban, 2013’te Katar’ın başşehri Doha’da bir ofis açtı.

Bugün ülkenin birtakım değerli kentlerini denetim eden ve NATO’nun iddialarına nazaran 85 binden fazla savaşçısı olan küme, 2015’te Rusya ve Çin’le temasa başladı.

Çin’le, ülkenin doğu hududunda bulunan El Esas üyelerinin burada barınmasına müsaade vermeme ve Çin’e buradan taarruz düzenlenmemesi konusunda mutabakata vardı. Çin, Doğu Türkistan’daki Uygurları sonda El Esas’la işbirliği yapmakla suçluyor.

Bunun karşılığında Pekin idaresi, Afgan hükümetiyle birtakım altyapı yatırımları ve maden ocaklarında çalışmak üzere muahedeler yaptı. Muahede yapılan yerlerin bir kısmında Taliban denetimi var.

Rusya da, her ne kadar Sovyetlere karşı savaşan “mücahitler”den oluşmuş olsa da, yıllar sonra güçlenen Taliban’la 2017’de direkt temas kurarak yeni periyotta bölgede kelam sahibi olma bahtını kaybetmemeye çalıştı. Temaslar sonrası, kimi Taliban yöneticilerini yaptırım listesinden çıkardı. Örgüt, Rusya arabuluculuğunda Orta Asya ülkeleriyle de temas kurdu.

BM’nin Taliban’a ve birçok yöneticisiyle üyesine karşı alınmış yaptırım kararları bulunuyor.

Taliban, Suudi Arabistan’la kimi tansiyonlar yaşadığı 2015’ten bu yana İran’la da temas halinde ve Afganistan’da güçlenen IŞİD’in ülkeye bir tehdit oluşturmaması tabanında görüşmeler yürütüyor.

Doha’daki ofis üzerinden Taliban’ın birçok Avrupa ülkesiyle de dolaylı teması var: Almanya, Fransa, Norveç ve Türkiye de bunların ortasında.

Afganistan’da NATO kapsamında sonlu bir askeri birlik bulunduran Türkiye, Taliban’a karşı direkt savaşa hiç katılmadı. Kimi Taliban yöneticilerinin vakit zaman Türkiye’ye gittiğine yönelik tezler da Batı basınında yer aldı.

Bugün Kabil’deki Hamid Karzai Memleketler arası Havalimanı’nın güvenliğini sağlama planları yapan Türkiye, Taliban’la temas halinde.

Hindistan da kısa bir mühlet evvel, yeni periyotta Afganistan’da gücü eline alan Taliban’la temas kurulduğunu açıkladı.

Son olarak Taliban’ın ilerleyişi karşısında, Afganistan’daki güçlerini ABD ile birlikte geri çeken İngiltere’den de dikkat çeken bir açıklama geldi. İngiliz Genelkurmay Lideri Sir Nick Carter, Taliban’ın bugün 2001’dekine nazaran “daha açık fikirli olduğunu” söyledi.

14 Temmuz’da Daily Telegraph’a bir röportaj veren Savunma Bakanı Ben Wallace da, Taliban’ın hükümete girmesi ihtimali sorulduğunda “Hükümette kim olursa olsun, belli memleketler arası normları karşılıyorsa, İngiltere o hükümetle çalışacaktır” diyerek Taliban’ın tanınması tarafında bir ileti vermiş oldu.