Türk Tiyatrosuna Adanan ömür: Haldun Taner

İSTANBUL (AA) – Türk tiyatrosunda epik ve kabarenin öncülerinden Haldun Taner’in vefatının üzerinden 36 yıl geçti.

Meclis-i Mebusan’da İstanbul milletvekilliği yapan hukuk profesörü Ahmet Selahattin Beyefendi ile Seza Hanım’ın oğlu olan Taner, 16 Mayıs 1915’te İstanbul’da dünyaya geldi.

Haldun Taner, şimdi 5 yaşındayken, 42 yaşındaki babasını kalp krizi nedeniyle kaybedince, annesiyle büyükbabası Matbaa-i Amire Müdürü İsmail Hamit Bey’in Saraçhanebaşı’ndaki konağına taşındı.

Konakta büyükannesi, teyzesi ve 4 dayısıyla yaşayan Taner, bir yazısında o günleri şu sözlerle anlatmıştı:

Dedesinin matbaası müelliflik hayatında değerli rol oynadı

Dedesi ve dedesinin sahibi olduğu Hamid Matbaası, Taner’in müelliflik hayatında dönüm noktası oldu. Usta edebiyatçı bu durumu, “Büyükbabamın matbaası çocuk yaşımda benim için bulunmaz bir hayat okulu, bir tecrübe kaynağı olmuştur. Okul tatillerinde oradan çıkmazdım. Daima makine homurtusu beşere vapurda imiş duygusu verir. Vakti boşuna değil de bir yerden bir yere giderek bereketli bir hareket içinde harcama övüntüsü verir. İnsanoğlunun ürettiği en cevherli şeyin, fikirlerin yayılmasına katkıda bulunduğu böbürü verir. İlaha şükür, çocukluğumda bilinçaltıma yerleşen bu hoş fon müziğinden bugüne kadar uzak kalmadım.” sözleriyle aktarmıştı.

Taner, ortaöğrenimini 1935’te Galatasaray Lisesi’nde (Mekteb-i Sultani) tamamladı. Tatil günlerinde çalıştığı matbaada, Atatürk’ün yakını, muharrir ve milletvekili Ruşen Eşref Ünaydın, romancı ve milletvekili Yakup Kadri Karaosmanoğlu, sanat tarihçisi, ressam, müellif Celal Esat Arseven, Şeyhülislam Cemalettin Efendi’nin oğlu Ahmet Muhtar Beyefendi ve Yedi Meşale edebiyat topluluğunun kurucularından Cevdet Kudret Solok ile tanıştı.

İktisat ve siyaset eğitimi almak üzere 1935-1938’de devlet bursuyla Almanya’daki Heidelberg Üniversitesi’ne giden muharrir, tüberküloz nedeniyle okulu yarıda bırakıp Türkiye’ye döndü. Başarılı edebiyatçı, 1938-1942’de Erenköy Sanatoryumu’nda tedavi gördü.

Birinci hikayesi 1946’da “Haldun Yağcıoğlu” takma ismiyle yayımlandı

Teyzesi sayesinde küçük yaşlarda tiyatroya ilgi duyan Taner, bir açıklamasında, “Hasan Efendi’yi, Naşit’i, Cemal Sahir’i, Darülbedayi’yi, dayımın sınıf arkadaşı Şadi Fikret’in oyunlarını o periyotta gördüm. Birinci gördüğüm sinema, Saraçhanebaşı’ndaki Ulusal Sinema idi. Daha sonra Alemdar ve Ali Efendi sinemalarına giderdik.” sözlerini kullanmıştı.

Haldun Taner, lisedeyken, müelliflik yeteneğini keşfeden Fransızca edebiyat hocası Mösyö Dard’ın tavsiyesiyle, kaleme aldığı skeçlerle edebiyat dünyasına adım attı.

“Töhmet” isimli hikayesi, 1946’da “Haldun Yağcıoğlu” takma ismiyle Yedigün mecmuasında yayımlanan Taner, skeç, hikaye, oyun, kabare, senaryo ve hiciv cinslerinde yapıtlara de imza attı. Usta edebiyatçının yazıları, “Ülkü”, “Yücel”, “Varlık”, “Küçük Dergi” ve “Yeni İnsan” mecmualarında de yer aldı.

Siyasal politik bahisli hikayelerden oluşan “Yaşasın Demokrasi” isimli kitabını 1949’da okuyucuyla buluşturan usta edebiyatçı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Alman Lisanı ve Edebiyatı Kısmını 1950’de bitirdi ve sanat tarihi kürsüsünde asistan olarak vazife yaptı.

Taner’in 1950’de çıkan “Şişhane’ye Yağmur Yağıyordu” kitabındaki, birebir isimli kıssası New York Herald Tribune gazetesinin 1953’te düzenlediği memleketler arası yarışta birinciliğe paha görüldü.

Varlık mecmuası tarafından 1956’da “Yılın En Beğenilen Öykücüsü” seçilen Taner’in, 1954’te yayımlanan “On İkiye Bir Var” kitabı 1955’te verilmeye başlanan Sait Faik Öykü Armağanı’nı alan birinci eser oldu. “On İkiye Bir Var” hikayesi, İsviçre Atlantis Yayınevi’nin düzenlediği “Zaman Üstüne Öyküler” yarışında da mükafata layık görüldü.

Yeşilçam için senaryolar yazdı

Viyana Üniversitesi’nde 1955-1957’de ideoloji ve tiyatro eğitimi alan Taner, tıpkı yıllarda Yeşilçam’a senaryolar da yazdı. Viyana’da bulunduğu iki yılda 700’den fazla oyunu seyretme ve tanıma imkanı bulan Taner, o günlerde klasik ve epik tiyatro ile de ilgilendi.

Taner, 1957’de İstanbul Üniversitesinde birinci defa tiyatro tarihi ve dramaturgi dersleri verirken bir yandan da Tercüman gazetesinde köşe müellifliği yaptı. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesinde 1 Mart 1960’ta okutman olarak çalışmaya başlayan muharrir, darbe sebebiyle 146 üniversite hocasıyla misyonundan alındı.

Üniversitenin Fransız Filolojisi Kürsüsü’nde 1962’de öğretim vazifelisi olan müellif, 21 Nisan 1976’ya kadar misyonunu sürdürdü.

Haldun Taner, 1950’den sonra İstanbul Edebiyat Fakültesi Gazetecilik Enstitüsü ile 1968’de kuruculuğunu üstlendiği Language and Culture Center Özel Tiyatro Okulu’nda (LCC) öğrenciler yetiştirdi.

1967’de Deve Kuşu Kabare Tiyatrosunu kurdu

Başarılı müellif, 1960’tan itibaren tiyatro çalışmalarına ağırlaşırken, şimdiki olayları mevzu alan eleştirel oyunları sunabilmek gayesiyle kabare tiyatrosunun kuruluşuna öncülük etti. Taner, Ahmet Gülhan, Zeki Alasya ve Metin Akpınar ile 1967’de İstanbul’da Devekuşu Kabare Tiyatrosu’nu kurdu. Toplumsal ve politik taşlamaya yer veren tiyatro, kendisine mahsus üslubuyla geniş izleyici kitlesine ulaştı.

Münir Özkul ile 1969’da Bizim Tiyatro’yu, Ahmet Gülhan ile 1978’de Tef Tiyatro Grubu’nu kuran Taner, Personel Tiyatrosu’nda tiyatro dersleri verdi. Usta kalem, Tercüman ve Milliyet gazetelerindeki köşesinde, “Devekuşuna Mektuplar” başlığıyla fıkralar kaleme aldı.

Oyunlarında meddah geleneği ve tuluat tiyatrosunun özelliklerinden yararlanan Taner, tiyatrodaki birinci yapıtlarında de dramatik tıbbın başarılı örneklerini verdi. Ünlü muharririn kaleme aldığı “Keşanlı Ali Destanı” oyunu, Türk tiyatrosunda epik tiyatronun birinci örneği olurken, oyun Almanya, İngiltere, Çekoslovakya ve Yugoslavya’da da sahnelendi.

Atıf Yılmaz tarafından beyazperdeye aktarılan ve Cumhuriyetin birinci yıllarından Demokrat Parti devrine kadarki süreçleri yalın bir lisan ve eleştirel bir bakışla yorumlayan oyun, 1964’te 275 defa sahnelenerek büyük muvaffakiyet kazandı.

Haldun Taner’in 1969’da çıkardığı “Sancho’nun Sabah Yürüyüşü” kitabı, Bordighera Milletlerarası Mizah Şenliği’nde hikaye mükafatını, “Sersem Kocanın Kurnaz Karısı” oyunu ise 1972’de Türk Lisan Kurumu Tiyatro Ödülü’nü kazandı.

Yapıtlarında entrikalı, sürprizli ve güldürücü olaylara da yer verdi

Usta edebiyatçı, hikayelerinde çoklukla insan ve insani bedeller, tabiat, hayat, vakit, ruhsal durumlar, seçme yetisi, seçicilik özelliği ve anormallik üzere başlıklara yer verdi.

Olayı ön planda tutan ve klasik örgülü öyküler yazan Taner, entrikalı, sürprizli ve güldürücü durumlara yapıtlarında yer verdi. Çeşitli senaryolara da imza atan muharrir, ayrıyeten Birleşmiş Milletler UNESCO kültür komitelerinde vazife aldı.

Alçak istekli ve şık kişiliğiyle tanınan Taner, 7 Mayıs 1986’da kaldırıldığı Haydarpaşa Göğüs Hastanesi’nde vefat etti. Beylerbeyindeki Küplüce Mezarlığı’nda kabri bulunan Taner’in ismi, 1988’de İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kent Tiyatrosu’nun Kadıköy Sahnesi’ne ve Caddebostan’da bir sokağa verildi.

Ayrıyeten Milliyet gazetesi tarafından 1987’den beri muharririn ismine “Haldun Taner Hikaye Ödülü” düzenleniyor.

AA / Salih Onur – Aktüel

Türk tiyatrosuna adanan ömür: Haldun Taner