Putin'in Ukrayna'yı Işgal Etme Kararıyla Soğuk Savaş Sonrası Periyodun Bitmesi Ne Manaya Geliyor?

Vladimir Putin’in Ukrayna’yı işgali dünyayı değiştirdi. Berlin Duvarı’nın yıkılmasıyla başlayan Soğuk Savaş sonrası periyot sona erdi; yeni ve daha tehlikeli vakitlerde yaşıyoruz.

Büyük bir tarihî sonucu olan bir anı yaşamak ve olan biteni gerçek vakitli olarak anlamak az bir şeydir.

Kasım 1989’da, Çekoslovakya’nın başşehri Prag’da karla kaplı Wenceslas Meydanı’nda yeni bir dünyanın doğuşunu izlemiştim.

Komünist Doğu Avrupa halkları diktatörlüklerine karşı ayaklanmıştı. Berlin Duvarı yıkılmıştı. Bölünmüş Avrupa tekrar bütün oluyordu.

Prag’da muhalif oyun müellifi Vaclav Havel, ikinci katın balkonundan 400 bin bireye seslendi. Heyecan verici bir andı, baş döndürücü hızdaydı. O akşam komünist rejim çöktü ve birkaç hafta içinde Havel yeni demokratik devletin lideri oldu. O vakit bile, kıymetli bir olaya şahit olduğumu, dünyanın gözümüz önünde kendini yine yarattığını fark ettiğin o seçkin anlardan birini yaşadığımı hissetmiştim.

Fransız İhtilali’nden bu yana Avrupa tarihinde bu türlü kaç an yaşandı? Muhtemelen beş diye düşündüm. 1989 da altıncısıydı.

Fakat o dramatik halk devrimlerinde doğan bu dünya, Putin Rus güçlerini Ukrayna’ya sokma buyruğu verdiğinde sona erdi.

Almanya Başbakanı Olaf Scholz bu anı “zeitenwende” yani bir dönüm noktası olarak nitelerken, İngiltere Dışişleri Bakanı Liz Truss bunun bir “paradigma değişimi” olduğunu ve kayıtsızlık çağının sona erdiğini söyledi.

Avrupa tarihinde dönüm noktaları

1789: Fransız İhtilali. Monarşi devrildi, cumhuriyet kuruldu.
1815: Viyana Kongresi’nde Avrupa’nın haritası tekrar çizildi, güç istikrarı yine oluştu ve Napolyon savaşları sonrası barış devri başladı.
1848: Avrupa çapında liberal ve demokratik ihtilaller dalgası.
1919: Versailles Muahedesi. Çok uluslu eski imparatorlukların yerini yeni bağımsız ulus devletler aldı.
1945: Yalta Konferansı’nda büyük güçler Avrupa’nın Batı ve Sovyet “etki alanları” ortasında paylaşılması konusunda anlaştı. Avrupa kıtasında Demir Perde indi.
1989: Sovyet hakimiyetindeki Doğu Avrupa’da demokratik ihtilallerle Demir Perde yıkıldı. İki yıl sonra Sovyetler Birliği çöktü. Vladimir Putin bu olayı “20. yüzyılın en büyük felaketi” olarak niteledi.

‘Kayıtsızlık’

BBC’nin en tecrübeli savaş muhabirlerinden Quentin Sommerville, geçtiğimiz günlerde Harkov’daki enkazın üzerinden yürüyerek Rus bombardımanı hakkında şunları söyledi:

“Eğer bu taktikler size yabancıysa, o halde dikkat etmemişsinizdir.”

Sommerville biliyor olmalı çünkü Suriye’de Rus roketleri altında çok dikkat gösterecek kadar vakit harcadı. Fakat demokratik dünyanın hükümetleri Putin rejiminin özelliğine ne kadar dikkat ettiler?

Yıllardır yaşanan gelişmeler aşikâr ispatlar sunuyordu.

Ayrılan bölgeleri desteklediği argümanıyla Gürcistan’a asker göndermesinin üzerinden 20 yıl geçti.

Daha sonra, sürgündeki Rusları öldürmek için hudut gazıyla donanmış casusları İngiltere’ye gönderdi.

2014’te Doğu Ukrayna’yı işgal, Kırım’ı da ilhak etti.

Bütün bunlara karşın, Almanya ve birçok Avrupa Birliği (AB) ülkesi Rus doğal gazına bağımlılığa kilitlendi. Kırım’ın ilhakından bir yıl sonra, tedariki artırmak için Kuzey Akım 2 isimli yeni boru çizgisinin inşasını onayladılar.

Liz Truss’ın atıfta bulunduğu “kayıtsızlık”, İngiltere’yi de kapsıyor. John Major’ın 1990’da başbakan olması sonrası Londra, Rus parası için inançlı bir liman oldu. Rus oligarkları Londra’ya milyarlarca dolar para yatırdı, paralarını akladı, başşehrin en itibarlı konutlarını satın aldı, siyasetçilerle özel bağlar kurdu ve kampanya fonlarına bağışta bulundu. Apansız elde ettikleri muazzam servetlerinin kaynağına dair pek soru sorulmamıştı.

Yani elhasıl, hayır: Batı demokrasileri, doğu hudutlarında kuluçkaya yatan tehdidin tabiatına “dikkat etmiyor”.

Lakin Putin de kayıtsız görünüyordu.

Birincisi, Putin, Batı’nın kronik bir gerileme içinde olduğuna, iç bölünme ve ideolojik kin nedeniyle zayıfladığına inanıyordu. Donald Trump’ın seçilmesini ve İngiltere’nin AB’den ayrılmasını (Brexit) bunun ispatı olarak gördü. Polonya ve Macaristan’da sağcı otoriter hükümetlerin yükselişi, liberal kıymetlerin ve kurumların dağıldığının bir diğer ispatıydı. ABD’nin Afganistan’dan aşağılayıcı bir biçimde çekilmesi, dünya sahnesinden çekilen zayıf bir gücün deliliydi.

İkincisi, sonlarında olup bitenleri yanlış okudu. Eski Sovyet Cumhuriyetlerinde – Gürcistan (2003), Ukrayna (2004-5) ve Kırgızistan (2005) – bir dizi demokratik ayaklanmanın muhtemelen halk iradesinin otantik sözleri olabileceğine inanmayı reddetti. Her biri yozlaşmış ve tanınan olmayan Moskova yanlısı hükümetleri ortadan kaldırmayı amaçladığından, Kremlin açısından bunların yabancı istihbarat teşkilatlarının, bilhassa Amerikalıların ve İngilizlerin işi olduğu ve Batı emperyalizminin tarihi olarak Rusya’nın olan topraklara hakikat ilerleyişi aşikâr görünüyordu.

Üçüncüsü, kendi silahlı kuvvetlerini anlamakta başarısız oldu. Muhakkak ki Putin bu “özel askeri operasyonun” birkaç gün içinde bitmesini bekliyordu.

Balkanlar’daki savaşı hatırlatıyor

Rusya’nın askeri kabiliyetsizliği birçok Batılı güvenlik uzmanını şaşırttı. Bu durum eski Yugoslavya’daki daha küçük çaplı, daha denetim edilebilir, fakat tekrar de yıkıcı olan savaşı çağrıştırıyor.

1992’de Sırp milliyetçileri, yeni bağımsızlığını kazanan Bosna devletini doğarken boğmak için bir savaş başlattı. Bosna kimliğinin düzmece olduğunu, Bosna devletinin hiçbir tarihi meşruiyeti olmadığını, nitekim de Sırbistan’ın bir kesimi olduğunu savundular. Artık de Putin Ukrayna konusunda bunları savunuyor.

Bugünkü Rusya üzere, Sırp kuvvetleri de ezici bir ateş gücü üstünlüğüne sahipti. Fakat Sırp olmayan mahallî halkın direniş gösterdiği her yerde durduruldular. Kasabaları yahut kentleri ele geçiremiyorlar, sokak sokak savaşmak istemiyorlardı. Bosna’yı savunanlar başlangıçta çok yetersiz donanıma sahipti, Saraybosna siperlerinde üç bireye bir AK-47 Kalaşnikof düşecek halde tenis ayakkabılı erkek çocukları hatırlıyorum. Lakin yaklaşık dört yıl boyunca başkentlerini savundular. Kiev’i savunmak için istekli genç erkeklerde de emsal kararlılık var.

Böylelikle Sırplar kentleri ve kasabaları ele geçirmek yerine onları kuşattı, bombaladı, su, gaz ve elektriği kesti. Mariupol’de de bunlar oluyor. Elektriği kesin, kendi konutunuzda donarsınız. Yakında yiyecek biter. Rusların Mariupol için, Harkov için, Kiev için niyeti bu mu? Onlara boyun eğdirmek için mi?

Fakat zulüm dolu bu dört yıl, Bosna’nın kuruluşu bakımından ulusal direniş, acılar ve kahramanca çaba anlatısını sağladı. Ukrayna’nın kimliği de Ukraynalıların savaşma biçimleriyle daha da güçlenecek. Ukrayna’da Rusça konuşanlar, işgal ile kendilerini “kurtulmuş” hissetmediler. Onlar da Ukrayna’nın hükümran bir devlet olduğuna inanıyor. Putin’in savaşı, Rus ulusunun iki kesimi olarak gördüğü şeyi yine birleştirmeyi amaçlıyor lakin şimdiden tam karşıtı bir tesir yapıyor; birçok Ukraynalının Rus egemenliğinden kurtulma iradesini güçlendiriyor.

1994’te Balkanlar’daki savaş hala devam ederken, Doğu Avrupa’nın geri kalanı geleceğe bakıyor, her ulus, bağımsız devletlerden oluşan ve barış içinde yaşayan bir Avrupa’da kendi doğal yerini almaya hevesleniyordu. Lakin bunların NATO’ya katılmasına müsaade verilip verilmeyeceği hala kesin değildi.

O vakitler, Doğu Avrupa ülkelerinin NATO ve Rusya ortasında tampon vazifesi görecek üçüncü bir güvenlik bloğunu oluşturulup oluşturulmayacağı konusunda bir tartışma vardı. Rusya 1990’larda zayıftı ve 40 yıl boyunca Sovyet işgaliyle karşı karşıya olan milletler onun uzun müddet zayıf kalacağına inanmıyorlardı. Sonunda NATO üyeliğinden diğer bir şey istemediler.

Lider Bill Clinton idaresinde ABD, NATO’yu genişletmeye devam etti. Kendisini Clinton’ın sadık bir müttefiki olarak gören Rusya Devlet Lideri Boris Yeltsin’in, düzenlediği basın toplantısında, NATO’nun Moskova’ya istişareden yeni üyeler kabul etmeyi planladığını öğrendiğinde çok öfkelendiği söylendi.

Batı doğuya ne kadar kayar?

Ve Demir Perde’nin yıkılması jeopolitikte yeni bir soruyu gündeme getirdi: Batı dünyası daha ne kadar doğuya yanlışsız kayabilir? Polonya, Belarus ve Ukrayna üzerinden bir seyahate çıkıp “Batı dünyasının doğu ucu artık nerede?” sorusuna cevap aramak üzere BBC tarafından görevlendirilmiştim.

1991 yılının sonlarında Rusya Federasyonu Lideri Boris Yeltsin’in Ukrayna ve Belaruslu mevkidaşlarıyla Belarus’ta görüştüğü av köşküne gittim. Burada birbirlerini bağımsız devletler olarak tanımayı kabul ettiler. Daha sonra Sovyet önderi Mihail Gorbaçov’u aradılar ve ona devlet lideri olduğu ülkenin, Sovyetler Birliği’nin artık var olmadığını bildirdiler.

Hem tehlike hem de fırsatlarla dolu bir andı. Belarus ve Ukrayna için bu, kendilerini Moskova idaresinden, hem Çarlık hem de Sovyet biçimlerinde Rus emperyalizminin egemenliğinden kurtarma talihiydi.

Yeltsin açısından ise bu, emperyal bir güç olarak tarihi rolünden Rusya’yı kurtarma bahtını da temsil ediyordu. Tıpkı Avusturya’nın Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra, İngiltere ve Fransa’nın da İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra emperyal güç olmaktan çıkması üzere. Türkiye’de de Mustafa Kemal Atatürk, çok uluslu Osmanlı İmparatorluğu’nun 1918’de yenilip parçalanmasından sonra çağdaş bir Avrupalı laik cumhuriyeti, bir Türk ulus devletini inşa etmişti.

Raydan çıkan deney

Boris Yeltsin de birebir şeyi yapabilir mi, Sovyet İmparatorluğu’nun yıkıntıları üzerinde bağımsız komşularıyla barış içinde çağdaş bir Rus ulus-devleti inşa edebilir mi? 1990’ların başında, emperyal bir gücü demokratik bir devlete dönüştürmek için Batılılaştırma deneyine başladı.

Fakat, yatırım fırsatı kollayan Batılı demokrasilerin cesaretlendirdiği ve katı, devlete ilişkin bir komuta iktisadını özgür piyasa sistemine dönüştürme ivedisi felaketle sonuçlandı; gangster kapitalizmini yarattı. Küçük bir seçkin, başta petrol ve gaz olmak üzere büyük sanayilerin varlıklarını yağmalayarak inanılmaz derecede güçlü oldu.

1998’de nihayet bu deney rayından çıktı. İktisat çöktü, ruble bir ayda pahasının üçte ikisini kaybetti ve enflasyon yüzde 80’e ulaştı.

Madenlerin zar sıkıntı çalıştığı Ukrayna hududuna yakın eski bir kömür madeni bölgesine gitmiştim. İşini kaybetmiş, 30’lu yaşlarda, aile sahibi bir maden mühendisiyle tanıştım. Beni kentin dışında, yaklaşık bir dönüm yeri olan kulübesine götürdü:

“Ailemin yıl içinde yediklerinin yaklaşık yüzde 80’ini bu toprak kesiminde yetiştiriyorum. Geri kalanını, kahve ve şeker üzere, takas ile hallediyorum. Yaklaşık 18 aydır para kullanmadım, hatta nakit bile görmedim.

“Stalin, bir jenerasyonda, köylülerden oluşan bir ulusu endüstriyel bir muhteşem güce dönüştürdü. Yeltsin de tıpkı şeyi zıddından yapıyor.”

Sıradan Ruslar kendilerini soyulmuş hissettiler. Büyük batılılaştırma deneyi, kriminalize seçkinleri zenginleştiren ve başkalarını fakirleştiren bir düzenbazlıktı. O periyot Rusya’dan sunduğumuz haberlerin birçok tek bir soruya indirgendi:

“Rusların artık hissettiği derin hayal kırıklığının siyasi sonuçları neler?”

‘Yakın yurt dışı’

Karşılık, Rusya’nın eninde sonunda aslına döneceğiydi; demokrasiden bir geri çekilme ve otoriter idareye dönüş. Ulus devletten geri çekilme ve daha evvel Sovyetler Birliği’nin bir kesimi olan ülkelere “yakın yurt dışı”na daha argümanlı bir emperyal konuma dönüş.

Eski ABD Ulusal Güvenlik Danışmanı Zbigniew Brzezinski, Rusya’nın bir demokrasi ya da imparatorluk olabileceğini, lakin ikisinin birden olamayacağını söylemişti. Rus amblemi, çift başlı kartal, hem doğuya hem de batıya bakıyor. Tarih Rusya’yı ters istikametlere çekti: bir tarafta demokratik ulus devlet, başkasında hükmeden emperyal güç.

Moskova’dan batıya bakıldığında düz ve açık kırsal alanlar görülür. Doğal sonlar yoktur.

“Yakın yurt dışı” ile ilgili bir sohbette, bir arkadaşım Rusça kafiyeli bir beyit okumuştu:

“Tavuk hakikaten kuş değildir ve Polonya hakikaten yurt dışı değil”.

Rusya’nın batısındaki topraklarda nelere hakkı olduğu konusundaki anlayışı, tanınan bilince de nüfuz ediyor.

Putin, Ukrayna’yı komşu bir ülke olarak değil, Rusya’nın hudut toprakları olarak görüyor ve onu Rusya’ya geri kazandırmak istiyor.

Bunu yapmak için ne gerekir? Birlik halinde bir direniş sergileyen bir ulusa nasıl boyun eğdirilebilir?

‘Dönüm noktası’

Artık Putin’i endişelendiren birkaç faktör olmalı.

Birincisi, silahlı kuvvetlerinin durumu.

İkincisi, Ukrayna savunmasının sağlam olması. Putin nitekim Ukrayna’da Rusça konuşan halkın Rus askerlerini kurtarıcı olarak karşılamasını mı bekliyordu? Moskova yanlısı hükümetin yerini Batı’ya yönelen bir hükümetle değiştiren 2014 ayaklanmasının Batı’nın bir komplosu olduğuna hakikaten inanıyor muydu? Şayet öyleyse Kremlin’in “yakın yurt dışı” hakkında ne kadar az şey anladığını ortaya koyuyor.

Lakin yaptığı en büyük yanlış hesap, Batı’nın kararlılığını hafife almak oldu. Almanya Başbakanı Scholz’un sözüyle, 2022’yi o kıymetli yıllardan biri yapan şey de budur:

“Zeitenwende”, yani dönüm noktası.

Almanya, neredeyse bir gecede dünyadaki rolü konusunda halini değiştirdi. Sağlam tarihi nedenlerden ötürü, klasik olarak etrafta tartısını hissettirme konusunda pek istekli olmayan bu ülke, sert güç yerine yumuşak gücü kullanmayı tercih ediyordu. Artık değil. Savunma harcamalarını ikiye katladığını duyurdu ve Ukrayna’ya ölümcül silahlar gönderiyor. On yıllardır süren Alman siyaseti ‘ostpolitik’, yani bilhassa ticaret yoluyla barışı arama siyaseti da bitti.

Almanya, demokratik dünyanın geri kalanıyla birlikte artık Rus gazına olan bağımlılığını sona erdirmek için harekete geçecek. Kuzey Akım 2 projesi askıya alındı – şimdi rafa kaldırılmadı. Rusya’yı dışarıda bırakmayı amaçlayan global güç dağıtım haritasının kökten yine çizildiğini görüyoruz.

Rusya, global iktisada büyük oranda entegre olmuş bir ülke. Lakin artık, dünyanın mal ve hizmet alımı için kullanılan ödeme sisteminden (Swift) atıldı. Petrol ve gaz dahil olmak üzere sanayisi ithal mallara ve bileşenlerine bağlı. Yakında üretim durma noktasına gelecek.

Batı’nın Rusya Merkez Bankası’na yaptırım uygulayacağını kimse beklemiyordu. Zati ruble çöktü ve faiz oranları ikiye katlandı. Diğer hiçbir büyük iktisat bu kadar ağır ceza içeren bir yaptırım paketine maruz kalmamıştı. Bu, Rusya’nın global iktisattan atılması manasına geliyor. Daha fazla emekçi işten çıkarılacak. Büyük sanayiler devam etmekte zorlanacak. İşsizlik daha da artacak. Yükselen enflasyon hayat uzunluğu yapılan tasarrufları aşındıracak.

Hepimiz etkileneceğiz. Potansiyel olarak bu, Soğuk Savaş’ın sona ermesinden sonra ortaya çıkan global iktisadın gerilemesidir.

ABD ve AB aslında dünyayı ikiye böldü. Rusya ile ticaret yapmaya devam eden devletler ve şirketler, cezalandırılmış ve ayrıyeten güçlü dünyayla ticaretten soyutlanmış olacaklar.

Bu Rusya’yı Batı’dan ayıran yeni bir ekonomik demir perde manasına geliyor.

Birçok şey Çin’in bu yeni durumu nasıl müzakere edeceğine bağlı olacak. Çin ve Rusya, Amerikan gücüne karşı ortak antipatileri ve en büyük tehdidin yine dirilen, daha birleşik bir demokratik dünyadan geldiği inancıyla birbirlerine bağlılar.

Çin, Putin’in zayıflamasını yahut Batı’nın güçlenmesini istemiyor. Tekrar de Ukrayna’daki savaşın yarattığı tesir tam olarak budur.

Birtakım Çinli gözlemcilere nazaran Pekin, ABD’nin gelecekte Çin’e yaptırım uygulama teşebbüsünden korunmasını sağlayacak, global iktisatta alternatif bir alan olarak başka bir yuan bölgesi oluşturmaya ve doların rezerv para ünitesi olarak egemenliğine meydan okumaya çalışacağına inanıyor. Bu nedenle Putin’in savaşı memleketler arası finans haritasını tekrar çizebilir.

‘Helsinki’ye karşı Yalta’

Lakin hepsinden öte, bu, dünya demokrasilerini dünyanın otoriter rejimleriyle karşı karşıya getiren bir savaş.

Birebir vakitte, milletlerarası münasebetlerde işlemesi gereken kurallara ait iki aksi anlayış ortasındaki bir savaş da.

Oxford akademisyeni Timothy Garton Ash, bu iki dünya görüşünü “Helsinki’ye karşı Yalta” biçiminde tabir edilebileceğini söylüyor.

1945’te Yalta’da Stalin, Roosevelt ve Churchill savaş sonrası Avrupa’yı “etki alanları”na böldüler: Doğu Avrupa’nın birden fazla Rusya’ya, Batı ise Avrupa demokrasilerini tekrar inşa etmeye başlayacak olan Atlantik ötesi ittifaka düştü.

“Helsinki” ise bilakis, her biri kendi ittifaklarını seçmekte özgür olan bağımsız hâkim devletlerden oluşan bir Avrupa’yı tanımlıyor. Bu, 1975 Helsinki Sonuncu Senedinden doğdu ve yavaş yavaş Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’na dönüştü.

Ukrayna’nın savunucuları Helsinki için savaşıyor. Putin, Ukrayna’nın bağımsızlığını ortadan kaldıracak ve onu Rus egemenliğine bırakacak çağdaş bir Yalta versiyonunu empoze etmek için askerlerini gönderdi.

Ash, Batı’nın Helsinki’nin kıymetlerini savunmak konusunda çok isteksiz davrandığını, Ukrayna’nın gelecekte bilinmeyen bir tarihte NATO’ya katılma hakkını, bunu gerçekleştirme niyetinde olmadan resmen kabul ettiğini öne sürüyor.

Fakat Ukrayna Devlet Lideri Volodimir Zelenskiy, Ukrayna’nın NATO üyesi olma dileğinden vazgeçmeyi kabul ederek Helsinki unsurlarından taviz vermeye hazır olduğunun sinyalini verdi. Tüm risklerle birlikte bu Ukrayna devletinin hayatta kalması için ödenen bedel olabilir.

BBC

Benim neslim, nükleer imha tehdidinin varoluşsal terörüyle büyüdü. Ukrayna savaşı, bu kaygıyı halkın şuuruna geri getirdi. Putin, Rusya’nın nükleer cephaneliğini kullanmakla tehdit etti.

Bu da bunu 1962 Küba Füze Krizinden bu yana en tehlikeli an haline getiriyor. o vakit Sovyetler Birliği, müttefiki Küba’ya nükleer füzeler göndermiş, ABD adayı deniz yoluyla işgal etmek için bir gemi filosu kurmuştu.

Amerikalıların bilmediği şey, Sovyetler uzun menzilli stratejik füzelerin yanı sıra daha küçük, taktik nükleer füzelere sahipti. Ve bu Sovyet askeri doktrini, birinci kullanım kararını alandaki kumandanlara bırakıyordu.

İşgal tehdidi gerçekleşseydi, nükleer bir çatışmayı tetikleyecekti.

Periyodun ABD Savunma Bakanı Robert McNamara bunu lakin 1991’de Sovyet arşivleri açıldığında öğrendi. Dünyanın felakete ne kadar yaklaştığını fakat o vakit anladı.

“Robert McNamara’nın Hayatından On Bir Ders” içeren 100 Yılın İtirafları (The Fog of War) isimli sinemada, McNmara dünyanın kendini yok etmekten nasıl kaçındığını anlatıyordu. Mahir bir diplomasi mi? Akıllı liderlik? Hayır.

“Şans” diyordu McNamara. “Şans sayesinde atlattık.”

Artık hafızalardan silinen bu tecrübeye odaklanmalı.

Putin’in Ukrayna’yı işgal etme kararıyla Soğuk Savaş sonrası periyodun bitmesi ne manaya geliyor?