Mahfi Eğilmez: Kâr, Oy Ve Yetki Maksimizasyonu üzerine Bir Deneme

*Mahfi Eğilmez

Hangi mal yahut hizmetin, ne ölçüde ve hangi fiyatla üretileceğine ait kararların piyasada alındığı sistemde karar alma ve uygulama basamaklarında üç kurum kıymetlidir: (1) piyasa, (2) siyaset, (3) bürokrasi. Bu kurumların kıymet sırası da piyasa iktisadı modeli içinde burada sıralandığı biçimdedir. Piyasa, toplumun taleplerine nazaran üretim yaparken piyasada yer alan tüketicilerin temel güdüsü elde edecekleri faydayı, firmaların temel güdüsü ise kârlarını maksimize etmektir. Siyasetçi, bu örgütlenme cinsinde, genel olarak, seçimle işbaşına gelir. Seçimle işbaşına geldiği için siyasetçinin temel güdüsü oylarını maksimize etmektir. Bürokrat, siyasetçi tarafından atanarak işbaşına gelir. Onun gayesi ise yetkisini maksimize ederek otoritesini güçlendirmek ve yerini korumaktır. Böylelikle piyasa iktisadında, kumanda iktisadından farklı olarak, üç maksimizasyon olgusu çıkar karşımıza: (1) Tüketicinin yarar maksimizasyonu ve firmanın kâr maksimizasyonu gayreti, (2) siyasetçinin oy maksimizasyonu gayreti, (3) bürokratın yetki maksimizasyonu eforu. Bu üç gayret, birbirinin alanına geçişler yapmadığı sürece birbirini istikrarlar ve iktisattaki düzenekler hakikat işler.

Dünyada en yaygın görülen ekonomik sistem olan karma ekonomik sistemde kamu kısmıyla birlikte özel kesim firmaları da üretimin içindedir. Karma ekonomik örgütlenme biçiminde neyin, ne ölçüde ve hangi fiyatla üretileceği sorularının karşılığını kısmen siyasetçiler ve bürokratlar, kısmen de piyasa verir. Karma iktisat sisteminde, üç kurumun kıymet sıralaması yerine nazaran değişir. Batı ekonomilerinde bu sıralama piyasa iktisadı sisteminde olduğu üzere (1) piyasa, (2) siyaset, (3) bürokrasi biçiminde iken doğuya yanlışsız gidildikçe kıymet sırası kumanda iktisadı sistemindeki üzere (1) siyaset, (2) bürokrasi, (3) piyasa biçimine dönüşür.

Piyasa sistemi, mal yahut hizmetlerin fiyatının piyasada belirlenmesini öngörür. Burada fiyatları belirleyen kurum piyasadır. Buna karşılık kumanda iktisadında fiyatları siyaset ve bürokrasi belirler. Burada piyasa sistemi devre dışıdır. Karma ekonomik sistemde kimi mal ve hizmetlerin fiyatlarını piyasa, kimi mal ve hizmetlerin fiyatlarını ise siyaset ve bürokrasi belirler.

Piyasa iktisadında kâr, oy ve yetki maksimizasyonu birbirini dengeleyen bir görünüm vermekle birlikte şayet bu kümelerin yetkileri ortasında birbirine geçişler yaşanmaya başlarsa yetki kaosları da ortaya çıkar. Bu durum piyasa iktisadının fonksiyonlarını yapamamasına yol açar. Olağan olarak piyasada belirlenmesi gereken fiyatlara yahut ölçülere siyaset yahut bürokrasi müdahale etmeye başlarsa o sistem piyasa iktisadından beklenen faydaları sağlayamaz. Bu türlü bir durumda siyasetçi kendi oylarını maksimize etmeye çalışırken tüketicinin yarar maksimizasyonu ve firmaların kâr maksimizasyonu unsurunu bozmaya başlar. Bu gelişme bizi piyasanın bozulmasına götürür. Bilhassa seçimlere yaklaşılırken siyasetçi, idaresi altındaki bürokratlara fiyatlara ya da faizlere müdahale etme siparişini vererek seçimde alacağı oyları maksimize etmeye çalışır. Bazen bu müdahale Merkez Bankaları üzere bağımsız yapıda kurulmuş kurumlara yönelik olarak bile ortaya çıkabilir. Bürokrat, yerini ve yetkilerini korumak telaşıyla siyasetçinin bu siparişlerini yerine getirdiğinde siyasetçi ile bürokratın emeli bir ortak noktada buluşmuş olursa da bu buluşmadan çıkan sonuç tüketicinin yarar, firmanın da kâr maksimizasyonu prensibiyle çelişkiye yol açar. Zira piyasanın, kendi kurallarına nazaran çalışamaması kısa periyotta firmaya çıkar sağlamış olsa bile uzun periyotta piyasanın bozulmasına, risklerin artmasına ve hasebiyle çıkarların düşmesine yol açar. Siyasetçi ile bürokrat piyasaya müdahale yoluyla firmanın alanına geçiş yaparak onun kâr maksimizasyonu unsurunu zedelediği vakit sistem piyasaya yakın görünümden uzaklaşmaya ve kumanda iktisadı görünümüne yaklaşmaya başlar.

Piyasa iktisadında, bilhassa de döviz kurlarının dalgalanmaya bırakıldığı bir modelde, Merkez Bankasının araç bağımsızlığı kıymetlidir. Faizi, paranın fiyatı olarak kabul edersek faize müdahale de bir manada fiyata müdahale sayılır. Merkez Bankası, piyasada özgür olarak belirlenen faize direkt müdahalede bulunmak yerine, bankalara yönelttiği fonlamanın maliyetiyle oynayarak dolaylı yoldan onların faiz belirlemelerini makul bir çerçevede tutmaya çalışır. Bunu yaparken siyasal iktidardan bağımsız hareket etmesi çok değerlidir. Zira Merkez Bankasının elinde, enflasyonla çaba için mevcut olan en değerli araç faizdir ve faiz siyaseti siyasal iktidarın müdahalesine açıldığında enflasyon kontrolden çıkabilir.

Türkiye’de siyasal iktidar, son birkaç yıldır TCMB’nin faiz belirleme yetkisine karışmaya başladı. Bunu bazen en üst makamdan gelen tehdit biçiminde, bazen basına demeç verme yoluyla yaptı. Bu baskıların tesiri TCMB üzerinde bazen çok açık biçimde bazen de kapalı olarak görüldü.

Ne vakit yapısal ıslahattan kelam edilse bu kavramın tam olarak neyi söz ettiği soruluyor. Üstten beri anlattığım çerçeve yapısal ıslahatın tipik bir örneğidir. Şayet biz, piyasa sisteminde yaşamayı kendimize model olarak seçmişsek kurumların değer sıralamasının (1) piyasa, (2) siyasetçi, (3) bürokrasi formunda olmasını kabul edeceğiz demektir. Şayet karma ekonomik sistemi seçmişsek ve bunu piyasa sistemine yakın bir model olarak oluşturmaya çabalıyorsak o vakit bu sıralama yeniden bu türlü olacak demektir. Bu durumda piyasaya karışma, düzenleme ve siyasetten arındırılmış denetleme ile hudutlu kalacak demektir. Bu çizilen çerçeveye Merkez Bankasının faiz belirleme yetkisi de dâhil kuşkusuz. Mesela bu basamağa geçebilirsek yapısal ıslahatların en değerlisini yapmış oluruz.

Yapısal problemlerimizin neler olduğunu biliyoruz. İdeolojiden sıyrılarak bakabildiğimiz alanlarda bu problemlerin nasıl çözüleceğini de âlâ makûs biliyoruz. Örneğin Merkez Bankası maddesine bağımsızlık hususunu gözümüzü kırpmadan koyabiliyoruz. Lakin sorun kurumların ehemmiyet sıralamasının (1) siyasetçi, (2) bürokrasi, (3) piyasa biçiminden (1) piyasa, (2) siyasetçi, (3) bürokrasi biçimine geçmesine gelince orada kalıyoruz. O denli olunca mesela Merkez Bankası maddesindeki bağımsızlık hususu hiçbir mana tabir etmeyen bir süs hususu olarak kalıveriyor.

Yapısal ıslahat mevzularını tartışırken birinci evvel anlamamız gereken konu şudur: Yasa değiştirmekle ya da tahlilleri kanunlara yazmakla iş bitmiyor. Asıl sorun o vakit başlıyor. Zira o yazdıklarımızı uygulamadığımız ya da zıddını yaptığımızda toplumda kanunlara, kurallara hürmet azaldığı üzere yapısal ıslahatların yapılıp yürütülebileceğine olan inanç da kayboluyor.

Bu hususta birinci makalemi 1997 yılında Hazine Müsteşarıyken Hazine Mecmuasında yazmıştım. Daha sonra birkaç kere bu temayı geliştirerek tekrar yazdım. 12.03.2002’de Radikal’de yayınlanan ‘Ekonomik Sistemler’ başlıklı yazım ve 2004’de İstanbul Bilgi Üniversitesi yayınları ortasından çıkan Gülten Kazgan’a Armağan kitabının sayfa 269 – 274 ortasında yer alan ‘Türkiye’nin Ekonomik Meselelerine Farklı Bir Bakış’ başlıklı makalem de bu mevzu üzerinedir.

*Bu yazı Mahfi Eğilmez’in şahsî blogundan alınmıştır

Mahfi Eğilmez: Kâr, oy ve yetki maksimizasyonu üzerine bir deneme