Mahfi Eğilmez: Ukrayna savaşının ekonomik tesirleri

*Mahfi Eğilmez

Savaşın Finans Piyasalarına Tesirleri

Rusya’nın, Donbas bölgesinden sonra bütün Ukrayna’yı işgale başlamasıyla savaş farklı bir boyuta taşınmış oldu.

Göz Atın

Telefon Nasıl Şarj Edilmeli – Telefon Yüzde Kaçta Şarjdan Çıkarılmalı

iPhone Wifi Güvenlik Zayıf Nasıl Düzeltilir

Savaşın finansal piyasalarda yarattığı birinci tesirleri aşağıdaki tablo özetliyor:  

ABD, bölgeye uzak olduğu, Rusya ile doğal gaz alış verişi olmadığı ve bir sıcak savaşa girme eğilimi sergilemediği, karşılıklı ticaretin kesilmesinden de ABD ziyanlı çıkmadığı için (ABD dış ticarette Rusya’ya karşı 14 milyar dolar dolayında açık veriyor) Dolar Endeksi kıymet kazanıyor. Avrupa ise Rusya ile ticaret bağlantılarının sekteye uğramasından Rusya’nın tavrına nazaran epeyce ziyanlı çıkabilir. Zira Avrupa ülkeleri doğalgazı büyük ölçüde Rusya’dan alıyor Avrupa’nın 2021 yılında Rusya’dan aldığı doğalgazın toplam ölçüsü 155 milyon m3 (bu ölçü toplam tüketimlerinin yüzde 45’ine denk geliyor.) Bu kadar yüksek ölçülü ithalatın öteki üreticilere kaydırılması kolay değil. Karşılıklı ambargolar çerçevesinde Rusya’nın doğalgazı kesme mümkünlüğünün varlığı Euro’nun paha kaybetmesine yol açıyor. 

Altın, bu tıp tansiyonlarda ‘güvenli liman’ olarak öne çıktığı için bugünlerin en fazla prim yapan varlığı pozisyonunda bulunuyor. Gram altın ise hem Doların hem de altının paha kazanması nedeniyle süratle yükseliyor.

Dünyayı en çok ilgilendiren malların başında gelen Brent Petrolün de bedeli inanılmaz bir süratle yükseliyor. Bu yükseliş petrol üreticisi ülkeler dışında kalan bütün iktisatların aleyhine bir gelişmeyi işaret ediyor.

ABD ve Avrupa’nın Rusya’ya Uyguladığı Ekonomik Tedbirler ve Ortaya Çıkacak Sonuçlar

28 Şubat günü ABD ve Avrupa peş peşe Rusya’ya uygulayacağı yasaklamaları ve kısıtlamaları açıkladı: Rusya Merkez Bankası’nın 643 milyar Dolar fiyatındaki döviz rezervlerinden ABD ve Avrupa Merkez Bankalarında saklanan ölçüye erişimini bloke ettiler. Ki bu ölçü toplam yarısı dolayında bulunuyor. Rusya’nın varlık fonlarının milletlerarası piyasalardan borçlanması durduruldu. Rus bankalarının birçok milletlerarası nakdî transfer sistemi olan SWFT sisteminden dışlandı. Rusya bankalarının tümüyle SWIFT sisteminden ihraç edilmemesinin nedeni Başta doğalgaz olmak üzere Rusya’nın güç ihracatına devam edebilmesidir. Aksi takdirde Avrupa’nın doğalgaz muhtaçlığını karşılama imkânı kalmayacaktır. Bu yaklaşım, kendi çıkarları kelam konusu olduğunda ABD ve Avrupa’nın farklı hal alabileceğinin en net ispatıdır.

Bu savaşın ve savaşa bağlı olarak uygulanan tedbirlerin dünya iktisadı üzerinde yarattığı kimi olumsuz tesirlere birinci tabloda yer verdik. İleriye gerçek bu tesirler nasıl olacak onlara da bakalım: Bu şartlar devam ettiği sürece ham petrolün varil fiyatının 100 Doların altına düşmesinin pek mümkün olmadığı, doğalgaz fiyatının da bugünkünün iki katına kadar yükseleceği kestirim ediliyor. Fiyatın bu seviyeye çıkması kaya gazı ve kaya petrolü üretimini teşvik etmesi beklenebilir. Şayet sahiden de kaya gazı ve kaya petrolü üretimi tartı kazanırsa bu gelişme fiyatlar üzerinde aşağı istikametli baskı yaratabilir. Bununla birlikte her ikisinde de üretime geçilebilmesi fiyatların bu seviyede kalacağına ait bir beklenti oluşması gerekiyor. An prestijiyle şimdi bu türlü besbelli bir beklenti oluşmamış durumda. Savaşlarda çoklukla ziraî eserlerin fiyatları süratle yükselir. O nedenle aslında belli bir seviyeye çıkmış olan buğday, arpa ve mısır üzere eserlerin fiyatlarının daha artması bekleniyor. Kuşkusuz bu artışlar bilhassa bunlara muhtaç olan yoksul ülkeler için büyük problemlere yol açacak. Savaş ve alınan karşılıklı kısıtlayıcı tedbirler hasebiyle tedarik zincirinde önemli kırılmalar yaşanması da beklentiler ortasında yer alıyor.  

Rusya, bilhassa otomotiv sanayiinde kullanılan dört kıymetli metalin (alüminyum, paladyum, titanyum ve nikel) önde gelene üreticilerinden birisi pozisyonunda bulunuyor. Şimdiden bu metallerin fiyatlarında kıymetli artışlar kelam konusu oldu. Aşağıdaki tablo bu gelişimi gösteriyor:

Rusya ile karşılıklı ambargo uygulamasına bu metaller de girerse otomotivde önemli fiyat artışları yaşanacak demektir.

Savaşın devam etmesi halinde tedarik zincirinde çok daha ileri bozulmaların ortaya çıkacağını, her alanda fiyat artışlarının hızlanarak devam edeceğini varsayım etmek sıkıntı olmasa gerek.

Dünya global finans krizine girdiğinde ABD, Avrupa, Japonya ve İngiltere Merkez Bankaları, Hazine tarafından çıkarılmış uzun vadeli tahvilleri ve öteki kimi kurumların senetlerini satın alarak piyasaya bol ölçüde para sürmeye başladılar. Global krizin başlarında bu dört merkez bankasının bilanço büyüklüğü kabaca 3 trilyon dolar dolayındaydı, bugün yaklaşık 30 trilyon dolar dolayında bulunuyor. Geçen yıla gelinceye kadar para arzındaki bu genişleme enflasyonist tesirler yaratmamıştı. Son altı ayda bu görünüm değişmeye başladı ve ABD, Avrupa ve İngiltere’de enflasyon süratli bir yükseliş içine girdi. Bu kademede artık gelişmiş ülkeler eskisi üzere para arzını artırıp enflasyon yaratmadan büyüme imkanını kaybettikleri için enflasyonla büyüme ortasında seçim yapmak zorundalar. Bir öteki sözle artık nakdî genişleme de büyümeyi toparlamak için kullanılabilecek bir araç olmaktan çıkmış durumda.

Özetle söylemek gerekirse savaşın dünya iktisadı üzerinde üç değerli tesiri olacak: (1) Fiyatlar artacak ve dünyada başlayan enflasyon yükselişi artarak devam edecek. (2) Dünya ticareti daralacak. (3) Bütün dünyada ekonomik büyüme düşecek ve birçok ülke resesyona ya da slumpflasyona girecek.  

Savaşın Türkiye İktisadına Tesirleri

Türkiye’de finansal göstergelerin savaş başındaki durumuyla birinci 9 gün sonundaki durumunu geçen yılın son günündeki göstergelerle birlikte aşağıdaki tabloda gösteriyoruz:

Görüleceği üzere Türkiye, finansal göstergeler açısından savaştan evvel de son derecede problemli bir durumda bulunuyordu. Enflasyonun yüzde 50’leri bulduğu, Dolar kurunun 13’ün üzerinde olduğu ve iktisadın risk priminin (CDS primi) 500’lerin üzerinde olduğu bir etapta bu savaş ortamına girmiş bulunuyoruz.

Bu savaş Türkiye iktisadına birinci darbeyi USD/TL kuru üzerinden vurmuş bulunuyor. Kur yükselmeye devam ediyor ve bu yükseliş ithal maliyetlerimizi artıracağı için zati G20 ülkeleri ortasında rekor seviyede olan enflasyonu daha da üst itecek.

Yılbaşında 76 dolar olan ham petrolün varilinin savaş nedeniyle bugün 115 dolar dolayında bulunuyor. Ham petrolün varil fiyatındaki her 10 dolarlık artış cari açığa yaklaşık 4,4 milyar dolarlık yük getiriyor. Bu hesaba nazaran şayet petrol fiyatları bu seviyede kalırsa cari açığa bir yılda 15 milyar doların üzerinde ek yük gelecek demektir.

Bir öteki sorun turizm gelirlerinde karşımıza çıkacak. 2022 yılında 35 milyar dolar dolayında turizm geliri bekleniyordu. Türkiye, an prestijiyle tarafsız kalmış ve Boğazları Montrö Boğazlar Mukavelesine dayanarak kapatmış bulunuyor. Bu tavır şimdilik Rusya’dan ve NATO’dan reaksiyon çekmemiş olsa da Rus turistlerin gelmesi meşakkate girebilir. Misal bir durum Avrupalı turistler açısından da kelam konusu olabilir. Hatta Avrupalılar, Rus turistlerin Türkiye’ye gelmesi halinde gelmeyeceklerini öne sürmeye başladılar. Bu türlü bir gelişme turizmini yavaş yavaş toparlayan Türkiye açısından yaklaşık 15 milyar dolarlık bir döviz kaybı demektir.

Buna nazaran savaşın devamı ve yaratacağı tesirlerle sırf petrol fiyatı artışı ve turizm geliri kaybının toplamı 30 milyar doları buluyor. Buna doğalgaz fiyatlarında ortaya çıkacak artışı ve öbür ithal mallardaki fiyat artışlarının tesirini de eklersek fatura büyüyor.

Bir öbür sıkıntılı husus kur ve altın fiyatı yükseldikçe Hazine’ye binecek yükte artışa yol açacak olan kur ve altın muhafazalı mevduat hesaplarıdır. Döviz kurlarında ve altın fiyatındaki süratli yükseliş ve önümüzdeki devirde bu yükselişin devam edeceği beklentisi bu hesapların Hazine’ye önemli bir yük getirmesine yol açacak. Merkez Bankası faizini enflasyonun 40 puan altında tutmaya çalışmanın iki olumsuz tesiri ortaya çıkıyor: Birinci olarak faizi artırmak yerine kur muhafazalı mevduat hesabını yürürlüğe koyarak oradan Hazine’ye büyük yük getiriliyor, ikinci olarak da kurun yükselmesini önlemek için Merkez Bankası’nın rezervlerini satarak ülkenin sigortası yok edilmiş oluyor.    

Özetle söylemek gerekirse savaşın Türkiye iktisadı üzerinde üç değerli tesiri olacak: (1) Faizi düşük tutma ısrarı devam ederse kur yükselmeye devam edecek, ithal girdi kullanımının fazlalığı nedeniyle fiyatlar artacak ve enflasyon uygunca hızlanacak. (2) TL kıymet kaybetmeye devam edecek, dünyada büyüme gerileyeceği için ihracat düşecek, ithal eserlere bağımlılığımız arttığı için ithalat değerlenecek ve sonuç olarak cari açık yükselecek. (3) Ekonomiyi canlı tutmak için yapılan vergi indirimleri ve kamu harcama artışları nedeniyle bütçe açığı artacak. (4) Kurun yükselmesini önlemek için yapılan döviz satışları nedeniyle TCMB’nin takaslama hariç net döviz rezervleri ekside kalmaya devam edecek. (5) Türkiye enflasyonlu büyümeden enflasyonlu küçülmeye (slumpflasyon) geçecek.

2008’de global krize giren dünyada birinci basamakta ABD, ikinci basamakta Avrupa ve başka gelişmiş ekonomiler ve üçüncü kademede Çin ve başka gelişmekte olan ülkeler krize girdiler. Artık krizin dördüncü evresindeyiz. Bu basamak pandemiyle başladı ve Ukrayna Savaşıyla devam ediyor. Savaşın soğuk savaşa dönüşmesi halinde bu zahmetler azalsa bile devam edecek. Demek ki 15 yıldır devam eden kriz daha uzun mühlet devam edecek. 

Bu yazı Mahfi Eğilmez’in şahsî blogundan alınmıştır