Mahfi Eğilmez Yazdı: Ceteris Paribus Kaldırılınca Ne Olur?

*Mahfi Eğilmez

İktisatçılar bir mevzuyu incelerken kolaylaştırıcı birtakım varsayımlar kullanır. Bunların en yaygını ‘ceteris paribus’ yani ‘diğer şeyler değişmeden kalırsa’ varsayımıdır. Başka şeyler de değiştiğinde analiz büsbütün farklı bir hal alır.

Bir ülkede yatırım kararları (I) birçok değişkenden etkilenir: (1) Gelir ve gelirdeki artış (veya azalış) ya da ekonomik büyüme yahut küçülme. Gelir artışı talep artışına, talep artışı üretim artışına o da yatırım artışına yol açar, gelir azalışı ise tam aykırısını getirir.

(2) Enflasyon ve faiz oranları. Enflasyon ve faiz oranları düştüğünde kredi alıp yatırım yapmak karlı hale gelir ve yatırımlar artar, enflasyon ve münasebetiyle faiz oranları yükseldiğinde ise zıddı olur. Dolayısıyla yatırım kararları, faiz oranlarından etkilenir. Bu ortada harcamalarındaki artış nedeniyle kamu bölümü borçlanmayı artırırsa bu da faizlerin yükselmesine (crowding out etkisi), harcamaları azaltırsa faizlerin düşmesine (crowding in etkisi) yol açar.

(3) Sermaye ölçüsü. Yatırım yapılması için o yatırıma harcanacak kadar bir sermaye birikiminin var olması ve yatırımcının buyruğuna sunulması gerekir.

(4) Risklerin derecesi. Riskler, yatırımcının yatırım yapıp yapmama konusunda göğüslemesi gereken zorluklardır. Risklere örnek olarak savaş hali, doğal afetler, iktisatta süratli bozulmalar, siyasal kargaşalar sayılabilir. Risklerde artış olursa ve bu nedenle yatırımcı, yatıracağı paranın karşılığını elde edemeyeceğini düşünürse yatırım yapmaktan vazgeçer.

(5) Döviz kuru. Şayet yatırımcı yatırımı karşılamak için dış kaynak kullanacaksa o vakit döviz kurundaki değişim tesirli olur. Yatırım yaparken aldığı döviz kredisinin o periyotta geçerli kuru ile geri ödeme taksitleri sırasında geleceğini iddia ettiği seviye ortasındaki fark yatırımdan sağlanacak gelirden yüksekse o vakit bu yatırıma girmez.

(6) Başka değişkenler. Bunlar ortasında teknoloji, zevkler ve tercihler, teşvikler üzere kalemler sayılabilir. Bunlar da yatırım kararını tesirler

Bu saydıklarımızı işlevsel bir bağlantı çerçevesinde göstermek istersek üstte sıraladığımız değişkenlere ait harfleri kullanarak şöyle bir eşitlik yazabiliriz:

I = f (Y, i, K, R, E, O)

Yani yatırım kararı (miktarı) (I); gelirin (Y), faiz oranının (i), sermaye ölçüsünün (K), risklerin (R), kurların (E) ve öteki değişkenlerin (O) bir işlevidir (f.)

Buradaki bütün değişkenleri birebir anda ele alırsak sonucu ve hangi değişkenin hangi derecede bu sonuçta tesirli olduğunu görmemiz mümkün olmaz. Zira bu değişkenlerden birtakımı olumlu birtakımı olumsuz tarafta hareket etmiş olabilir. Örneğin gelir artışı yaşanırken enflasyon ve hasebiyle faiz düşmüş, buna karşılık karşı karşıya bulunulan bir savaş tehlikesi nedeniyle riskler arttığından kur yükselmiş ve kurdaki yükseliş enflasyon ve münasebetiyle faizler üzerinde artış tarafında baskı yapmaya başlamış olabilir. Ayrıyeten bir değişkendeki değişme bir diğer değişkeni değişmeye itmiş olabilir. Örneğin risk artışı, kuru, o da enflasyonu ve faizi yükseltmiş olabilir. İşte bu karmaşayı giderebilmek için iktisatçılar ‘ceteris paribus’ varsayımını kullanırlar. Artık bu varsayımı kullanarak üstteki işlevsel eşitliğe yeni bir hal verelim. Bu eşitlikte kısa devirde geliri (Y), sermaye ölçüsünü (K), riskleri (R), döviz kurunu (E) ve öbür değişkenleri (O) sabit tutarsak eşitlik şöyle bir görünüm alır:

I = f (i) ceteris paribus

Bu eşitliğin yanına ceteris paribus yazdığımızda yatırımları etkileyen öteki değişkenleri sabit tuttuğumuzu söz etmiş oluruz. Eşitlik bu haliyle bize şunu söyler: Öteki değişkenler değişmediği takdirde yatırımlar iktisattaki faiz oranının bir işlevidir. Bir öteki sözle büyük değişiklikler yaşamayan, sakin bir iktisatta yatırımları en fazla etkileyen değişken; faiz oranıdır.

Yatırımları etkileyen birçok değişken saydık, sayamadıklarımızı da başka değişkenler ismi altında tek kalemde topladık ve iş iktisatta yatırımları tanımlamaya gelince ceteris paribus varsayımına dayanarak yatırımları kısa devirde faiz oranı belirler dedik. Bu yanlışsız bir yaklaşımdır. Bunun iki değerli nedeni vardır: Birinci neden, bilhassa kısa vadede, faiz oranının eşitlikteki bütün öbür kalemleri temsil edecek biçimde hareket etmesidir. Bir öteki tabirle kısa devirde gelirde, enflasyonda, kurlarda, risklerde ve başka değişkenlerde ortaya çıkabilecek değişimlerin tamamı faize yansır ve münasebetiyle faiz tek başına bu değişimleri temsil eder. Ne var ki bunun olabilmesi için iktisatta faiz oranlarının piyasa kurallarına (arz ve talep dengesi) nazaran serbestçe belirleniyor olması gerekir. Şayet faiz oranları bu formda ortaya çıkıyorsa gelirdeki, kurdaki, enflasyondaki, risklerdeki değişimleri temsil eder, yansıtır. Mesela kur yükselişi ya da risklerdeki artış enflasyona o da faize yansır. Hasebiyle faiz, yatırımlar için bütün öteki değişkenleri temsil eden bir nitelik taşır. Buna rağmen şayet faizler iktisatta piyasa kurallarına nazaran serbestçe oluşmuyor, müdahale altında kalıyorsa o vakit bu fonksiyonu göremez. İkinci sorun daha çok uzun vadeyi ilgilendirir. Uzun vade için tahlil yaparken sabit tutulan değişkenlerdeki sabitlik tek tek kaldırılır, ceteris paribusun yerini ‘mutatis mutandis’ yani ‘değişmesi gerekenler değiştirildi’ yaklaşımı alır ve eşitliğin nasıl geliştiği tahlil edilir. O vakit eşitliğin birinci haline döneriz:

I = f (Y, i, K, R, E, O) mutatis mutandis

İktisat maddeleri, teorileri, hipotezleri, tezleri çoklukla olağan şartlar için geliştirilir. Örneğin faizlerin serbestçe, piyasa şartlarına nazaran belirlendiği, fiyatlara ve kurlara müdahale edilmediği bir ortamda kısa devirde yatırım kararlarını faizlerin belirlemesi olağandır. Buna karşılık faizlerin piyasa şartlarına uygun olarak serbestçe belirlenmediği, fiyatlara ve kurlara müdahale edildiği bir ortamda yatırım kararlarını ne kısa periyotta ne de uzun periyotta faizler tek başına etkileyemez. Yatırımcı, bu türlü bir ortamda risklere yani reyting notlarına ve CDS primine bakar. Bu ikisine müdahale imkânı olmadığı için gerçekleri oradan görür ve yatırım kararını ona nazaran verir. Zira faiz gerçeği yansıtmamaya başlamıştır. Bu durumda yatırım kararları farklı bir biçimde risklerin bir işlevi halini alır:

I = f (R) Ceteris paribus

(1) Ceteris paribus varsayımı kaldırıldığında mutatis mutandis pozisyonuna geçilebilmesi için piyasanın kabul edilebilir müdahaleler (mesela merkez bankasının faizleri yönlendirmesi gibi) dışında bir müdahale altında olmaması gereklidir. Şayet bu durum geçerli değilse yani faizlere, fiyatlara ve kurlara müdahale ediliyorsa o vakit mutatis mutandis pozisyonuna geçilmez onun yerine apayrı bir işlevsel bağlantı ortaya çıkar: I = f (R.) (2) Bir toplumsal bilim olan iktisat bilimi olağan şartlara nazaran geliştirilmiş görüşler çerçevesinde ele alınır ve anlatılır. Şayet bir ülkede olağan olarak kabul edilen şartlar (örneğin faizlerin, fiyatların, kurların özgür piyasada biçimlenmesi) kelam konusu değilse bu durum iktisat biliminin yetersizliğini değil o ülkenin kural dışılığını gösterir. Bu durumda teoriyi değil ülke uygulamasını sorgulamak gerekir.

Bu yazı Mahfi Eğilmez’in ferdî blogundan alınmıştır

Mahfi Eğilmez yazdı: Ceteris Paribus Kaldırılınca Ne Olur?