MARKET POŞETİ YIKANAN GÜNLERDEN, AŞILARIN ZAFERİNE KOVİD-19 PANDEMİSİNDE 2 YIL

TÜM dünyanın birinci kere 2019’un son günlerinde Çin’den gelen gizemli hastalık haberleriyle tanıştığı koronavirüs pandemisinde, Türkiye‘deki birinci resmi olay, Sıhhat Bakanı Dr. Fahrettin Koca tarafından 11 Mart 2020’de açıklandı. Tam iki yılın geride bırakıldığı pandemi, birinci haftalarda tüm dünyada olduğu üzere Türkiye‘de de büyük panikle karşılandı. Hastalık bulaşır kaygısıyla market poşetlerinin dahi yıkandığı, alışveriş çantalarının balkonlarda havalandırıldığı, apartmanların dezenfekte edildiği hatta sokakların köpük köpük yıkandığı günlerden, nihayet pandemiyle yaşamanın öğrenildiği bugünlere kadar geçen 2 yıllık süreçte, Türk kamuoyu onlarca yeni tıp terimiyle tanıştı, 21. yüzyılda dahi salgınların insanlık için büyük tehlike olduğunu yaşayarak gördü. Bu süreçteki pek çok yeni gelişmeyi de birinci defa Demirören Haber Ajansı’ndan öğrendi.

Dünyanın koronavirüsle tanışması, 2019’un son günlerinde, Çin’in Wuhan kentinden gelen ‘gizemli bir teneffüs yolu hastalığı nedeniyle 50’den fazla kişinin öldüğü haberleri ile oldu. 23 Ocak 2020’de, koskoca bir kentin, Wuhan’ın karantinaya alındığı duyulduğunda, tüm dünyanın gözü birden Çin’e çevrildi. Bilim insanları ve DSÖ, birkaç hafta içinde bu yeni teneffüs yolu hastalığının koronavirüs ailesinden gelen yeni bir virüs nedeniyle olduğunu, Sars-Cov2 ismi verilen bu yeni vürüsün birinci defa 2019 yılında Çin’de görülmesinden ötürü da hastalığın ‘Covid-19 olarak adlandırılacağını açıkladı. 30 Ocak 2020’de Türkiye başta olmak üzere, tüm dünyada Çin uçuşları durduruldu, kuşkulu belirtileri olan yolcularla ilgili takipler başladı. İnsanoğlu, İspanyol gribinden sonra, bu kadar yaygın bir pandemiyle birinci kere karşılaşacak, 2 yılda tüm dünyada neredeyse yarım milyar insanı enfekte edecek, 6 milyon kişinin vefatına neden olacak bir hastalığın birinci kıvılcımı da Wuhan’dan çıkmış olacaktı. Türkiye’de ise bu sayılar 2 yılda 14.5 milyon hadiseye, 96 binin üzerinde mevte ulaşacaktı.

VİRÜSÜN GAYESİNDEKİ BİRİNCİ İKİ ÜLKE ÇİN VE İTALYA

12 Ocak 2020’de Dünya Sıhhat Örgütü tarafından yapılan resmi yayınlara nazaran semptomların birinci başlangıç tarihi 8 Aralık 2019 olarak açıklandı, Mart 2020’de, ünlü tıp mecmuası The Lancet’te yayınlanan ve doğrulanan birinci 41 hadise üzerinde yapılmış olan bir araştırmaya nazaran ise, semptomların birinci başlangıç tarihinin daha da öncesine, 1 Aralık 2019’a ilişkin olduğu bildirildi. DSÖ’nün Kovid-19’u tüm dünyayı tesiri altına alan bir pandemi olarak ilan etmesi ise 11 Mart 2020’de gerçekleşti. Salgının ilan edilmesinden yaklaşık 6 ay sonra da yapılan incelemelere nazaran 18 Aralık 2019’da İtalya’nın Milano ve Torino kentlerinden toplanan atık sularda virüsün izlerine ulaşıldığı açıklanacaktı.

Çin’den sonra ikinci olay haberleri İtalya’dan geldi. 31 Ocak’ta, Çin’den gelen bir turist gemisi ile hastalığın Avrupa’ya da taşındığı ortaya çıktı. Bilim insanları hastalığın belirtilerinin SARS’a benzediğini açıklamış, tüm Türkiye birinci sefer binlerce kilometre ötedeki Çin’den gelen imajlarda beyaz tulumlar içindeki sıhhat vazifelileri, karantinalar, sokakta birdenbire ölen beşerler, birkaç gün içinde inşaa edilen pandemi hastaneleri ile tanışmış, daha sonra İtalya’dan gelen hastane imajlar ile dehşet daha da artmıştı. Zira dünyanın hiç hazırlıklı olmadığı bu ani salgında, her geçen gün hastaneler hadise sayılarına yetişemiyor, koridorlarda ölen hastalar, ağır bakımlarda teneffüs aygıtı yetmediği için yaş ya da risk durumuna nazaran ‘hasta seçiminin yapıldığı tarafındaki tüyler ürperten yeni haberler geliyordu.

YURT DIŞINDAN GELENE 14 GÜN KARANTİNA KURALI

Türkiye, Çin’den gelen haberlerin akabinde süratle durum aldı ve birinci olarak Ocak ayı sonunda Türkiye’nin pekçok kıymetli kurumundan enfeksiyon uzmanları, halk sıhhati uzmanları, epidemiyologlar, virologlardan oluşan ‘Sağlık Bakanlığı Koronavirüs Bilim Kuruluö oluşturuldu. Sonraki haftalarda Türkiye, her yeni güne, pandemiyle çaba için Bilim Şurası’nın önerdiği yeni bir tedbir ve uygulama ile uyanmaya başlayacaktı. 23 Şubat’ta İran hudut kapıları kapandı ve uçuşlar durduruldu. 28 Şubat’ta DSÖ global yüksek risk düzeyini çok yüksek risk olarak güncelledi. 29 Şubat’ta İtalya, Irak ve Güney Kore uçuşları durduruldu. 1 Mart 2020 itibariyle Sıhhat Bakanlığı tarafından, yurt dışı gelişli tüm yolcular HSYS (Halk Sıhhati İdare Sistemi) ile kayıt altına alındı. Yurtdışından dönüşlerde ’14 gün kuralıö getirildi, UMRE’den dönen uçaklara sıhhat grupları yerleştirildi. Yurt dışından gelenlere, öğrenci yurtlarında 14 gün karantinada kalmak mecburî hale getirildi.

TÜRKİYE’DE BİRİNCİ VEFAT 15 MART’TA GERÇEKLEŞTİ

11 Mart 2020’de Sıhhat Bakanı Dr. Fahrettin Koca’nın ülkemizdeki birinci olayın tespit edildiğini açıklamasıyla, gözler, her gece yarısı Ankara’da, Sıhhat Bakanı tarafından yapılan basın toplantılarına çevrildi. 12 Mart’ta birinci olarak yüzyüze eğitime orta verildiği açıklandı, akabinde spor karşılaşmalarının seyircisiz oynanması kararı alındı. 13 Mart’ta kronik hastaların sıhhat tesislerine gitmelerine gerek kalmadan ilaç temin edebilmeleri için kronik hastalık raporlarının, daima kullanılan ilaç ve materyallerin rapor mühleti uzatıldı. Sıhhat tesislerine, hasta ziyaretleri ve refakatçiler için kısıtlama getirildi. Türkiye’de koronavirüsten birinci vefat ise 15 Mart 2020’de gerçekleşti. Bakan Koca bu kaybı, Bugün birinci sefer bir hastamı kaybettim. Toplumu temsilen en yakın takip eden kişilerdenim. Kendisi 89 yaşındaydı kelamlarıyla duyurdu. İstanbul’un turizm ve döviz merkezi Kapalıçarşı, tedbir emeliyle birinci kapatılan merkezi oldu. Bu sırada TÜBİTAK ile Sıhhat Bakanlığı Türkiye Sıhhat Enstitüleri Başkanlığı (TÜSEB) bünyesinde de aşı ve ilaç çalışması platformları kuruldu, pekçok bilim insanı bu yeni gizemli hastalığın tedavisi ve aşısını geliştirebilmek için çalışma maratonuna başladı.

BİRİNCİ KISITLAMALAR 65 YAŞ VE ÜSTÜNDEKİLERE GETİRİLDİ

19 Mart 2020’de Korona Tedbir uygulaması hayata geçirildi. Uygulama sayesinde dijital olarak binlerce olay ve temaslı takibi gerçekleştirildi. Tıpkı gün, tüm ligler ve karşılaşmaların ertelendiği açıklandı. Salgının yayılım suratını düşürmek için birinci olarak 22 Mart’ta 65 yaş ve üstü bireylere ağır saatlerde sokağa çıkma yasağı uygulaması başlatıldı. Kafe ve restoranlarda paket servise geçildi. 24 Mart’ta Sıhhat Bakanı Koca, Çin’den virüse yeterli geldiği düşünülen favipiravir etken unsurlu ilacın getirildiğini açıkladı. 27 Mart 2020’de, beyaz tulumlar içinde alana inecek binlerce kişilik sıhhat ordusu, yani filyasyon gruplarının alandaki dijital gözü kulağı olan FİTAS uygulaması hayata geçirildi. Halk filyasyon sözünün tam manasını bu uygulamalarla öğrenmeye başladı.

KOVİD’DEN BİRİNCİ YİTİRDİĞİMİZ HEKİM PROF. DR. CEMİL TAŞÇIOĞLU OLDU

1 Nisan 2020’de hastalığın tüm Türkiye’ye yayıldığı açıklandı. Alandan hiç ayrılmayan sıhhat çalışanları içinde Kovid’den birinci kayıp İstanbul’da oldu. Hastalığa yakalandığı günlerde ‘tüm tedavileri benim üzerimde deneyebilirsiniz diyen İstanbul Tıp Fakültesi Dahiliye Anabilim Kolu’ndan Prof. Dr. Cemil Taşçıoğlu, meslektaşlarının tüm uğraşlarına karşın 1 Nisan 2020’de 67 yaşında hayatını kaybetti. İsmi, birkaç hafta sonra açılışı gerçekleştirilen ve Okmeydanı Eğitim Araştırma Hastanesi’nin yerine inşaa edilen kent hastanesinde ölümsüzleşti. Tıpkı günlerde Türkiye, ABD’den sonra birinci sefer hastalığı geçirmiş şahıslardan alınan kanla yapılan ve ağır durumdaki hastalar için deva olabileceği düşünülen immün plazma (ya da konvelesan plazma) tedavisine başlanacağını birinci kere DHA’dan öğrendi. İlerleyen aylarda bu tedavi biçimi, yeni varyantların ortaya çıkmasını kolaylaştırabileceği tarafındaki araştırmalar nedeniyle bırakılacaktı. Lakin salgının başlarında, şimdi hiçbir tedavisi olmayan bir hastalık yüzünden pekçok ölümcül durumdaki hastaya bu tedavi uygulanmak zorunda kalındı.

HALK, PCR TESTİNİN NE OLDUĞUNU PANDEMİYLE BİR ARADA ÖĞRENDİ

3 Nisan 2020’de 30 büyük kent ve hadise sayılarının yüksek seyrettiği Zonguldak’a giriş çıkışlar kısıtlandı. 4 Nisan’da 20 yaş ve altı çocuk ve gençleri de kapsayacak biçimde sokağa çıkma kısıtlaması genişletildi. 11-12 Nisan 2020’de ise, 2000 yılındaki nüfus sayımından 20 yıl sonra birinci sefer tüm ülke çapında bir sokağa çıkma yasağı ilan edildi. Hafta sonları için uygulanan kısıtlamalar bir mühlet sonra genişletildi, yüzyüze eğitime aylarca orta verildi, restoran, kafeler kıraathaneler, alışveriş merkezleri kapatıldı, adliyedeki duruşmalar dahi ertelendi. Tüm dünyada olduğu üzere Türkiye de pandemi yüzünden tam manasıyla konuta kapandı, kamuoyu ‘uzaktan çalışma ile tanışmak zorunda kaldı. Mart sonunda PCR testlerine kavuşan Türkiye’de 2 Nisan’dan itibaren PCR test sonuçları e-Nabız’dan görülebilir hale getirildi. Başta, belirlenen özel hastanelerde de fiyatsız yapılabilen PCR testlerinde birinci günler sonuçların çıkması 2-3 günü bulurken, TÜSEB ve Sıhhat Bakanlığı’nın süratli hareket etmesiyle laboratuvar kapasiteleri süratle artırıldı, test sonuçlarının birkaç saatte alınması sağlandı. Pandeminin başından Omicron varyantının yaygınlaştığı geçtiğimiz aylara kadar, PCR’ı müspet çıkan olay ve temaslılarına 14 gün karantina kuralı getirildi. Yaygın aşılamaların akabinde aşılı olan temaslıların karantina zaruriliği kaldırıldı. Bu yılın başında ise karantina müddeti 7 güne düşürüldü.

HES, PANDEMİNİN İLANINDAN 1 AY SONRA HAYATIMIZA GİRDİ

10 Nisan 2020’de hayata geçirilen Hayat Konuta Sığar (HES) uygulaması, birkaç ay sonra test sonucu, karantina müddeti, temaslı izlemi hatta anlık risk haritalarını da gösterebilir hale getirilerek tüm Türkiye’nin hayatının merkezine oturdu. Mayıs ayında maske kullanımı her yerde mecburî hale getirilirken, birçok ülkede büyük krizlere yol açan maske tedariki konusunda, Türkiye’de medikal kesimle iş birliği sayesinde başta sıhhat çalışanları olmak üzere kısa müddette alandaki maske sorunu büsbütün çözüldü, hatta bir müddet vatandaşlara SMS ile eczanelerden parasız maske dağıtımı bile gerçekleştirildi. Bu sırada İstanbul’da tam 40 günde inşaa edilen pandemi hastanesinin açılışı gerçekleştirildi, Feriha Öz Acil Durum Hastanesi 29 Mayıs 2020’de hizmete başladı ve yeni açılan hastanelerdeki ‘negatif basınçlı odalar ve ameliyathaneler, izole ağır bakımlar sayesinde sıhhat çalışanlarının pandemiyle uğraşı çok daha aktif kılındı. Ayrıyeten Avrupa ve Amerika’da teneffüs aygıtı meşakkati yaşandığı günlerde Türkiye yerli üretim ventilatörlerle bu krizi de yaşamadan salgının birinci aylarını atlattı.

KOVİD’E KARŞI YERLİ İLAÇ ÜRETİMLERİ BAŞLADI

Türkiye’deki yerli ilaç firmaları birinci sefer hidroksiklorokin ve favipiravir üretimine başladı, aşı çalışmalarında yer aldı. Kamuoyu birinci sefer DHA’nın manzaraları ile ilaç ve aşı üretilen tesisleri izledi. Türkiye, pandeminin birinci yılında karantina tedbirleri ortasında cenaze merasimleri, büyüklerin ziyaret edilemediği bayramlar, davetsiz düğünler, hastanelerin poliklinik muayenelerine büsbütün kapandığı günleri yaşadı. Daha sonra ise halk, salgında ‘dalga ve ‘pik kavramlarıyla tanıştı. Türkiye’de pandeminin birinci dalgası 2020’nin ilkbahar aylarında, ikinci dalgası tıpkı yılın kış aylarında; üçüncü dalgası 2021’in ilkbahar aylarında ve dördüncü dalgası ise sonbahar-kış aylarında görüldü. Lakin bu son dalgada, hastaneye yatış ve bilhassa genç ölümlerde besbelli bir azalma yaşandığı lisana getirilecekti. Zira artık ‘aşılar devreye girmişti.

AŞILAR VE FAZ ÇALIŞMALARI

Pandeminin birinci birkaç ayı içinde dünyanın neredeyse her yerinden aşı çalışması haberleri gelmeye başladı. Rusya Gamelya Enstitüsü, Çinli Sinovac, Amerikalı Moderna ve Johnson & Johnson, Avrupalı Astra Zeneca, derken tahminen de Türkiye’nin ismini birinci defa duyduğu Türk bilim insanı Prof. Dr. Uğur Şahin’in kurduğu BioNTech’ten peşpeşe açıklamalar geliyordu. Klinik öncesi çalışmalarda aktiflik sonuçları güzeldi ve faz çalışmaları için gün sayılıyordu. Artık neredeyse büsbütün meskene kapanan Türk halkının gündemine, ‘faz çalışmasıö kavramı da böylelikle girmiş oldu. ‘Virüsün izole edilmesiyleö hastalığa karşı aşı geliştirilmesinin birinci adımları atıldı, inaktif aşılar, viral vektör aşıları, derken bilim dünyasında bilinse de dünya kamuoyu birinci sefer mRNA aşıları ile tanıştı. Ağustos 2020’de Rus aşısı (viral vektör aşısı) Sputnik V, Rusya’da tescil edildi. Fakat dünya bilim etrafları klinik çalışmaların yayınlanmamasından dolayı aşının aktiflik ve güvenliğinin tartışılır olduğunu bildirdi. DSÖ ise klinik çalışmalarla yüzde 50 ve üzeri aktiflik gösteren, faz çalışmaları ile güvenlik basamaklarını da geçmiş olan aşılara AKO (Acil Kullanım Onayı) verileceğini açıklıyordu.

TÜRKİYE’DE BİRİNCİ FAZ 3 ÇALIŞMASI SİNOVAC AŞISI İLE YAPILDI

Koronavirüse karşı geliştirilen aşılar içerisinde Türkiye birinci defa, faz 1 ve faz 2 çalışmalarını Çin, Brezilya üzere çeşitli ülkelerde tamamlayan Sinovac’ın inaktif aşısı Coronavac’ın faz 3 çalışmalarında yer aldı. Çalışmanın birinci gönüllüleri Hacettepe Tıp Fakültesi’ndeki sıhhat çalışanlarına birinci dozları 16 Eylül 2020’de vuruldu. Faz 3 çalışmalarının Ankara’da başlatıldığını ve birinci aşılama manzaralarını ise DHA tüm Türkiye’ye duyurdu. 2020 ortalarında Amerikalı dünya ilaç devi Pfizer ile Kovid aşısı üretiminde paydaşlık mutabakatına varan ve Kovid’e karşı dünyadaki birinci mRNA aşısını geliştiren BioNTech’in Faz 3 klinik denemeleri ise Ekim ayında Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi’ndeki istekli sıhhat çalışanları ile başlatıldı. Türkiye dışında Almanya ve ABD’de de yürütülen Faz 3 çalışmasının birinci sonuçlarının açıklandığı Kasım ayı sonlarında ise BioNTech Kurucu ortağı Prof. Dr. Uğur Şahin, dünya basınında birinci kere DHA’ya açıklamalarda bulunarak yıllık 1,5 milyar doz aşı üretimi planladıklarını, Türkiye’ye de aşı vermeyi çok istediklerini açıkladı. Birinci günlerde hastalık kapma dehşetiyle marketten aldığı meyve sebzeyi bile saatlerce balkonlarda bekleten vatandaşların, aşılarla bu telaşları bir nebze olsun azalacaktı.

ONAY ALAN BİRİNCİ YERLİ KOVİD AŞISI, TURKOVAC OLDU

Türkiye’de de başlatılan aşı çalışması programlarında başı çeken projelerden biri ise Erciyes Üniversitesi’nden Prof. Dr. Aykut Darendeliler’in geliştirdiği inaktif virüs aşısıydı. Klinik öncesi çalışmaları süratle tamamlanan aşının faz 1 çalışmaları Kasım 2020’de, faz 2 çalışmaları ise Şubat 2021’de başladı. 22 Haziran 2021’de ise faz 3’e geçildi ve tüm etapları 20 ayda tamamlanan yerli aşı Turcovac için Sıhhat Bakanlığı tarafından 22 Aralık 2021’de AKO verilerek seri üretimine başlandı.

TÜRKİYE’DE BİRİNCİ YAYGIN AŞILAMA 14 OCAK 2021’DE BAŞLADI

Türkiye’de yaygın olarak uygulanan birinci aşı ise Sinovac’ın Coronavac aşısı oldu ve sıhhat çalışanlarından sonra risk kümesine nazaran evvel 65 yaş üstü kesim ile altta yatan hastalığı olan vatandaşlara yapıldı. 25 Kasım 2020’de Sıhhat Bakanı Koca, Sinovac firması ile muahedeye varıldığı ve 10 milyon doz aşı temin edileceğini açıkladı. 30 Aralık’ta birinci parti Coronavac aşıları havayolu ile Türkiye’ye getirildi. Aşılar iki hafta boyunca Türkiye İlaç ve Tıbbi Aygıt Kurumu tarafından tahlil edildi ve AKO verilerek 13 Ocak’ta MHRS üzerinden aşı randevuları açıldı. 14 Ocak’ta birinci aşılamalara sıhhat çalışanları ile başlandı, çabucak akabinde risk kümesindekilerin birinci doz aşıları yapıldı. Filyasyon ve ilçe sıhhat müdürlüğü grupları yeri geldi kapı kapı dolaşarak hastaneye gidemeyecek durumdaki vatandaşların aşılanmasını sağladı.

TÜM DÜNYA mRNA AŞISINI KULLANMAYI BERABERCE ÖĞRENDİ

BioNTech aşısının Türkiye’ye getirilmesi ise Mart 2021’de gerçekleşti. 24 Mart’ta 1.4 milyon doz BioNTech aşısı Türkiye’ye getirildi, birinci aşılamalar 12 Nisan 2021’de başladı. Bu yeni aşı, bilinenden farklıydı. Yapısı gereği -80 derecede koruma edilmesi gerekiyor, 2-8 derecedeki olağan dolaplarda en fazla 5 gün dayanabiliyordu. Dolaptan çıktığında ise en fazla 6-8 saat içinde uygulanması gerekiyordu, bir flakondan 6 doz aşı çıktığı için de şişe dolaptan çıktığında, 6 kişinin aşıya hazır olması gerekiyordu. Dünyanın dört gözle beklediği ve aşı alma yarışına girdiği günlerde, Amerika ve Avrupa’dan, aşılar ziyan olmasın diye kalan dozların yoldan geçenlere uygulandığı imajlar, Türk kamuyounda da ilgiyle izlendi. Türkiye’de ise birinci günler uygulamanın çok yeni olmasından kaynaklanan kayıplar yaşansa da süratle tahlil bulundu, aşı randevuları buna nazaran planlandı, ya 6 kişi tamamlanmadan aşılar açılmadı, ya da eksik kalan kişi sayısı için etraf hastaneler birbirleri ortasında ‘aşılanacak vatandaş transferi yaparak sorunu çözdü.

TÜRKİYE’NİN AŞILAMA ALTYAPISI, AŞILAMALARIN SÜRATLE YAPILMASINI SAĞLADI

Türkiye, Aşı Takip Sistemi ile entegre edilmiş, aşıların soğuk zincir takibinden başlayıp vatandaşın randevusunu alarak aşısının uygulanmasına kadarki tüm süreçleri kapsayan AŞILA uygulaması sayesinde, birinci aşıdan itibaren tüm aşı randevusu, aşı kaydı ve aşı sertifikası süreçlerini (evde yapılan aşılar da dahil olmak üzere), dijital ortamda yaptı. Bu sağlam aşılama altyapısı sayesinde de çok kısa müddette birinci doz aşılamalarda dünyada birinci 10’a girmeyi başardı, hatta aşılamanın aylar evvel başladığı ülkelerin dahi önüne geçti. Dijital aşı kartı ile de aşılananlar çok daha inançla takip edildi. Dünyanın dört gözle beklediği aşılar piyasaya çıktığında aşı zıtları da sesini yükseltmeye başladı. Yasaklardan ve maske zorunluluğundan, ekonomik ıstıraplardan bunalanlar, aşı ya da maske zıddı protestolara başladı. Hatta Türkiye’de de bu mevzuda mitingler yapıldı. Yazları nispeten daha hafif atlatan Türkiye’de sonbahar geldiğinde olay sayıları tırmanışa geçti. Lakin aşıların devreye girmesiyle azalan hastane yatışları ve ölümlerin akabinde, nihayet yüzyüze eğitime 2021-2022 eğitim öğretim yılında yine dönüldü.

VARYANTLAR VE SON DURUM

Koronavirüs’ün birinci tespit edildiği 2019 yılında Wuhan’dan yayılan yepyeni virüsün akabinde Eylül 2020’de İngiltere’de tespit edilen ve B.1.1.7, daha sonra da Alfa varyantı olarak isimlendirilen birinci mutasyonu, DSÖ tarafından ‘endişe verici varyant olarakö tanımlandı. Daha sonra, Ocak 2021’de Brezilya’da tespit edilen Gama varyantı büyük kaygıya yol açtı. Hindistan kaynaklı olduğu düşünülen Delta varyantı ise birinci olarak Mayıs ayında İngiltere’de baskın hale geldi ve tüm dünyada süratle yayıldı. Son olarak çok daha hafif seyreden Omicron varyantı ile pandemi kuralları tüm dünyayla bir arada Türkiye’de de neredeyse büsbütün gevşetildi. Artık açık havada maske zaruriliği kalktı, HES kodu uygulaması bırakıldı. Her yeni varyantın akabinde aşıların aktifliğinin azaldığı istikametinde korkular lisana getirilse de bilim dünyası tam doz aşılama ile ölümlerin ve hastaneye yatışların çok büyük oranda önlendiğini açıkladı. Yayınlanan pekçok modelleme ve projeksiyona nazaran ise aşılar sayesinde milyonlarca insanın hayatı kurtuldu, sıhhat sistemlerinin eski rutinine dönmesi sağlandı, hayat 2 yıl öncesine nazaran neredeyse büsbütün normalleşebildi. Fakat Kovid’in uzun vadedeki tesirlerinin ise daha çok gündemde kalacağı düşünülüyor.