Piyasalarda 1994 Korkusu: Birebiri Olacak Mı?

Erdal Sağlam

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın faiz inadı ve Merkez Bankası üzerindeki “faizi indirin baskısı” devam ediyor. Merkez Bankası esasen enflasyonun çok altında kalan siyaset faizini, Kasım toplantısında da 1 puan indirdi.

Bu indirim piyasa beklentileri doğrultusundaydı fakat piyasalar karar öncesi dolar kurunu 10.9 TL’ye kadar iterek, bir manada “Artık indirmeyin” demişti. Buna karşın Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın piyasayla da inatlaşmasının devam ettiğini, girdiği faiz yanlışından geri dönmeye yanaşmadığını söyleyebiliriz. Merkez Bankası faiz kararına ait açıklamasında ayrıyeten, “Aralık ayında da faiz indirimlerinin devam edeceği”ne ait sinyal verdi. Tüm bu gelişmeler Türkiye’nin içinde olduğu kriz sürecinin bir mühlet daha devam edeceğini, TL’nin paha kaybı ve enflasyondaki artışın hızlanarak süreceğini gösteriyor. Birebir vakitte iktisatçıların benzerlik kurduğu 1994 krizinde yaşandığı üzere; iktisat üzerindeki tahribatın giderek büyüyecektir. Son iki ayda yüzde 30’u aşan dolar kuru artışın, çok daha yüksek oranlara çıkması beklenebilir.

Çiller de her şeyi kendine bağlamıştı

1994’de yaşanan ekonomik kriz iktisatçılar tarafından berbat iktisat idaresinin yol açtığı krizlere örnek gösteriliyor ve son yaşananlarla büyük benzerlikler taşıyor. En çok da “faiz düşürme inadı” nedeniyle kurlardaki yüksek oranlı artışlar, varlıkların erimesinde benzeşiyorlar. 1994 krizinde enflasyon ve faizlerdeki yükselişler de çok yüksekti. Artık yaşananların sonunda da yeniden kurlarla birlikte faiz ve enflasyonda çok daha yüksek oranlara çıkılması kaçınılmaz gözüküyor.

1990’lı yıllarda kamu harcamaları popülist kararlarla çok süratli artmış, devlet kamu bankalarından borç kullanıp büyük ölçüde borçlanmıştı. Eski Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın hayatını kaybetmesinin akabinde yerine Süleyman Demirel’in seçilmesiyle, Tansu Çiller de 1993 yılında başbakanlık koltuğuna oturdu.

1993 yılı sonlarında hem bütçe hem cari açık çok yüksekti. Çiller, ekonomik kurumların tümünü kendine bağlayarak kamunun borç yükünü, yüklü faiz ödemelerini azaltmak için faizleri düşürmeye kilitlendi. Lakin bunu zorla yapmaya çalıştı. Merkez Bankası ve bankalara zorla faiz indiremeyince, makro istikrar sağlayacak tedbirler yerine, talimatla faiz düşürmeye kalktı. Hazine’nin borçlanma ihalelerini faiz yüksek gerekçesiyle iptal etti. Borçlanamayınca “Telekom’un T’si” denilen telefon hizmetlerini özelleştirmek istedi, lakin bu teşebbüs Anayasa Mahkemesi’nden geri döndü.

1994’te de dolar fırlamış, sermaye kaçmıştı

Çiller’in iktisat idaresi, Hazine’nin Merkez Bankası’ndan kısa vadeli avans kullanımına, yani para basmaya sürat verdi. Bunun üzerine Türkiye’den çok önemli sermaye çıkışı yaşanırken, milletlerarası rating kuruluşları not düşürdü. Sermaye çıkışıyla birlikte Ocak 1994’te dolar bir günde yüzde 14 bedel kazandı. Ocak ile ekonomik bir dizi tedbirin alındığı Nisan ayları ortasında lira, dolar karşısında yüzde 160’ın üzerinde paha kaybetti.

Çiller, 5 Nisan 1994 tarihinde bir ekonomik tedbir paketi açıkladı. Bu kararlar kapsamında lirada devalüasyona gidilirken, öteki İNHİSAR eserleri ve akaryakıt olmak üzere vergi oranlarında çok önemli artışlar yapıldı. Türkiye, Mayıs 1994’te Milletlerarası Para Fonu (IMF) ile 14 aylık bir stand-by mutabakatı imzaladı.

2022’de Türkiye iktisadını neler bekliyor?

Popülizm tasasıyla faiz indirme baskısı ve yanlışta inat edilmesi, şimdiki gelişmelerle en benzeri hususlar. Buna karşılık o periyoda kıyasla bütçede hâlâ disiplinin korunduğunu, bankacılık sisteminin o periyoda kıyasla çok daha güçlü olduğunu, borçluluk oranlarının düşük olduğunu söyleyebiliriz. Fakat iktisatçılar, son devirde yaşananların akabinde, önümüzdeki seçim sürecini de göz önüne alarak, bütçede ve borçlanmada önümüzdeki yıl çok süratli artışlar bekliyorlar. Mevcut idarenin hali, şu anda yüzde 20 olan enflasyonun önümüzdeki devirde hızlanarak yüzde 30-40’lara gideceğini gösteriyor.

Şayet Çiller mecburî olduğu için IMF’le anlaşamasaydı; 1994 krizinin kurlarda, faizde ve enflasyondaki sonucu çok daha yüksek oranlara çıkabilirdi. İşin bu tarafını da unutmamak gerekiyor. Zira Erdoğan’ın IMF ile muahedeye kategorik olarak karşı çıktığını biliyoruz. Bu tutum da IMF dahil yine milletlerarası dayanak sağlanamadığı sürece, yaşanan bu sürecin ve bozulmanın süratle artmaya devam edeceğinin işareti.

İktidar değişmezse, iktisatta neler değişecek?

2022 yılında mevcut iktidar sürdüğü surece, kurlardaki artışın devam edeceğini, çok yüksek oranlı faiz artışları olmadığı takdirde bu trendin devam edeceğini söyleyebiliriz. Bununla birlikte Cumhurbaşkanı’nın artan enflasyon ve kurların yarattığı hayat pahalılığını dengelemek için yüksek taban fiyat artırımı yapmayı düşündüğünü biliyoruz. Yüzde 35-40’lara çıkacak artırım oranları hem 2020 enflasyonun, beklentiler nedeniyle, en az bu düzeylere çıkmasına neden olacak hem kamu açığını artıracaktır. Faizlerin zorla düşürülmeye devam etmesi, sonunda bütçenin kullanılmasını, bütçe açıklarının büyümesini beraberinde getirecek. Mevcut idarenin, Çiller periyodundaki üzere, yüksek faizle borçlanmak yerine para basarak bu finansmanı sağlamaya çalışması ise 1994 krizindeki üzere insanların dövize talebini güzelce artırabilir. Esasen dolarizasyonun çok yüksek olduğu göz önüne alınırsa, para basmanın yaratacağı tahribatın ne kadar büyük olacağı da resen anlaşılabilir.

Bu uygulamaların 2022 yılında rating kuruluşlarının not indirimlerine neden olması, bunun döviz teminini güzelce zorlaştıracağını da unutmamak gerekir. Ne vakit seçim yapılacağına bağlı olarak, iktisattaki tahribatın, şimdikine kıyasla 2022 yılında çok daha büyük olması sürpriz olmayacaktır.

“Döviz alımlarına hudut geliyor” paniği neden?

Alınan yanlış kararlar devam ettiği üzere idaredeki dağınıklık ve koordinasyonsuzluk da giderek artıyor. Dün Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın yayınladığı döviz büfelerine ait bildirimi de bu kapsamda kıymetlendirebiliriz. .

Yayımlanan bildirimde, daha evvel tüm döviz süreçlerinde uygulanan kimlik gösterme zaruriliği -tepkiler nedeniyle- 100 dolar ve altındaki süreçler için kaldırıldı. Yani döviz büfesinden 100 dolar alan yahut satan kişi artık kimlik göstermek zorunda kalmayacak.

Fakat faiz kararı günü yayımlanan bildirinin hem zamanlaması hem de gereğince açıklama yapılmaması piyasalarda paniğe yol açtı. Bildirimde yer alan “İşlem limitlerini belirlemeye Hazine ve Maliye Bakanlığı yetkilidir” ibaresi, “Hazine döviz süreçlerine hudut mı getirecek?” diye algılanıp paniğe neden oldu. Bunun üzerine Bakanlık bir açıklama yaparak, yalnızca büfede yapılan döviz sürecinde kimlik ibrazı için konulan limitin kastedildiğini söyledi. Yani 100 dolarlık limiti artırıp indirme yetkisi olacağını söyledi. Bu kararın “kesinlikle hür piyasaya müdahale maksadı taşımadığı”nı söylemek zorunda kaldı.

Piyasalar o kadar inançsız, o kadar diken üstünde ki; bundan sonra en küçük düzenlemede bile, bu tıp yanlış anlaşılmalar kaçınılmaz olabilir.

Piyasalarda 1994 korkusu: Birebiri olacak mı?